500 plus faktycznie wyciąga z biedy. Ale trzykrotnie gorzej niż chwalił się PiS. I słabo pomaga rodzinom wielodzietnym

Prawo i Sprawiedliwość od pewnego czasu przekonuje, że program 500 plus zlikwiduje ubóstwo wśród dzieci. Minister Elżbieta Rafalska mówiła w lutym, że jest pewne, że dzięki 500 plus ubóstwo skrajne spadnie o 48 proc., a skrajne ubóstwo dzieci i młodzieży, które jest „wstydem każdego państwa” może spaść nawet o 98 proc., a więc zostać zlikwidowane.

Prawo i Sprawiedliwość od pewnego czasu przekonuje, że program 500 plus zlikwiduje ubóstwo wśród dzieci. Najnowsze dane GUS pokazują, że zapowiedzi "całkowitej likwidacji" ubóstwa są mocno przesadzone. Pokazują, jak na ubóstwo wpłynął pierwszy rok funkcjonowania programu.

Wg nich wśród dzieci w wieku 0-17 lat:

• Ubóstwo skrajne spadło z 9 proc. w całej grupie do 5,8 proc., czyli o 35 proc.
• Ubóstwo relatywne – z 20,6 proc. do 16,4 proc., czyli o 20 proc.
• Ubóstwo ustawowe – z 19,3 proc. do 18,1 proc., czyli tylko o 6 proc.

PiS w swoich obietnicach powoływał się na modelowanie dr hab. Ryszarda Szarfenberga z Polskiego Komitetu Europejskiej Sieci Przeciwdziałania Ubóstwu. Były to jednak tylko przewidywania, wg których ubóstwo skrajne wśród dzieci miało zmniejszyć się o 94 proc.

Okazało się, że zmniejszyło się, ale tylko o 35 proc, czyli prawie trzykrotnie mniej niż zapowiadano. To nadal bardzo dobra wiadomość, ale bez porównania gorsza, niż wskazywały przechwałki rządu PiS.

Jednym z powodów może być to, że w obliczeniach nie wzięto pod uwagę zmian w zachowaniu na rynku pracy po otrzymaniu dodatkowego świadczenia.

500 plus działa na ślepo?

Szczegółowe dane ujawniają poważne niedoskonałości 500 plus.

Korzyści dla rodzin są bardzo nierówne:

• wśród rodzin z jednym dzieckiem ubóstwo skrajne spadło tylko o 0,2 pkt proc. – relatywnie względem 2015 roku tylko o 5 proc. Nie jest to jednak duży problem, bo w tej grupie zagrożonych ubóstwem skrajnym był bardzo mały odsetek osób (zmiana z 1,8 proc. na 1,7 proc.),
• wśród rodzin z dwójką dzieci ubóstwo spadło o 1,3 pkt proc. – relatywnie to 32 proc. (zmiana z 4 proc. do 2,7 proc.),
• wśród rodzin z trójką dzieci zanotowano spadek ubóstwa o 4,3 pkt proc. – relatywnie to najwięcej w zestawieniu, aż o 48 proc (zmiana z 9 proc. na 4,3 proc.),
• wśród rodzin z czwórką lub więcej dzieci ubóstwo spadło o 4,1 pkt proc., ale relatywnie to tylko 22 proc. – odsetek takich rodzin żyjących w ubóstwie jest nadal bardzo wysoki (zmiana z 18,1 proc. na 14 proc).
• wśród samotnych rodziców o 0,9 proc., relatywnie o 14 proc. (z 6,5 proc. na 5,6 proc.).

Okazuje się więc, że z program świetnie zadziałał w rodzinach dwu- i trzydzietnych.

Jeszcze dziwniejszą rzecz widać, gdy popatrzy się na sytuacje rodzin wielodzietnych w szerszym ujęciu czasowym:

Źródło: Instytut Polityki Społecznej UW, GUS

Zarówno w punktach procentowych, jak i relatywnie (w 2015 roku – 8,8 pkt proc., i 33 proc. relatywnie do roku poprzedniego, w 2016 roku już tylko 4,1 pkt proc. i 22 proc.)

Skąd się wzięła się ta poprawa sprzed 500 plus? To prawdopodobnie efekt zmian w zasadach przyznawania ulg prorodzinnych wprowadzonych w 2014 roku. Po pierwsze, kwota, którą rodziny z trójką lub więcej dzieci mogły odliczyć sobie od podatku wzrosła czterokrotnie. Po drugie wprowadzono zasadę, że jeśli kwota ulgi przewyższa kwotę zapłaconego podatku, to różnica wypłacana jest rodzinom w gotówce.

Na wierzch wychodzą więc poważne wady konstrukcyjne sztandarowego programu PiS. Wielu ekspertów krytykowało fakt, że program nie ma maksymalnego progu dochodowego (jest za to minimalny dla rodzin z jednym dzieckiem – otrzymają oni dofinansowanie tylko, jeśli dochód na głowę członka rodziny nie przekracza 800 zł). 500 plus trafia do absolutnie wszystkich, nawet najbogatszych gospodarstw domowych. Tymczasem pieniądze z najzamożniejszych rodzin mogłyby w większym stopniu trafiać do rodzin wielodzietnych, które najczęściej zagrożone są ubóstwem.

W takich rodzinach, by wzrost poziomu życia był wyraźny, potrzeba bardzo wyraźnego podniesienia dochodu. W przypadku rodziny z czwórką dzieci program 500 plus podnosi dochód na członka tylko o 250 zł miesięcznie.

Trzeba też pamiętać, że od połowy 2015 roku Polski rynek pracy wszedł w najlepszą fazę od 1989, co zauważył w rozmowie z OKO.press Dariusz Standerski z Fundacji Kaleckiego:

„Bezrobocie poniżej 10 proc. spadło dopiero w lipcu/sierpniu 2015 roku. Bezrobotni mogli zatem zacząć zyskiwać zatrudnienie dopiero w końcówce roku. Poprawa sytuacji materialnej ich rodzin mogła więc ujawnić się wyraźnie dopiero w statystykach z 2016 roku. To może oznaczać, że efekt samego 500 plus jest w rzeczywistości jeszcze słabszy niż wynika z danych GUS” – tłumaczy ekspert.