„Dalej jest noc”. Dwóch na trzech Żydów szukających ratunku zginęło z rąk Polaków, lub przy ich współudziale

Po lekturze potężnego, liczącego 1600 stron dzieła historyków z Centrum Badań nad Zagładą przy PAN nie mamy wątpliwości, że zostanie ono uznane przez rządzącą prawicę za książkę antypolską, a wezwania do wycofania publicznego finansowania dla centrum – wysuwane przy okazji ostatniego sporu pomiędzy Polską a Izraelem o nowelizację ustawy o IPN – powrócą. Książka była już omawiana w prasie: w listopadzie 2017 roku prof. Barbara Engelking jeszcze przed premierą mówiła o płynących z niej wnioskach w OKO.press, w marcu 2018 roku „Gazeta Wyborcza” opublikowała wywiad z innym z jej współautorów, prof. Janem Grabowskim, a na początku kwietnia tygodnik „Newsweek” zrobił z omówienia książki temat okładkowy, poświęcając większość miejsca drastycznym opisom zabijania ukrywających się Żydów przez Polaków.

Podejrzewamy, że większość artykułów w prasie skupi się właśnie na tym. Lektura książki historyków z PAN jest trudna właśnie ze względu na niebywałe nasycenie brutalnością – relacjonowanymi z beznamiętnym chłodem badacza opisami okrucieństw, mordów i zdrady.

W OKO.press postanowiliśmy zrobić co innego: napiszemy krótko – w punktach - dlaczego książka jest ważna, jakie płyną z niej wnioski i na jakiej podstawie zostały one sformułowane.

Pytanie 1: Dlaczego książka jest ważna?

Ponieważ zapełnia podstawowe luki w naszej wiedzy o tym, jak przebiegała Zagłada na ziemiach polskich.

Dotychczas historycy bardzo starannie przebadali historie największych gett, w tym zwłaszcza w Warszawie, Krakowie i Łodzi. Większość polskich Żydów mieszkała jednak w małych miejscowościach, w których getta – o ile były – pozostawały otwarte niemal do wymordowania większości więzionych tam Żydów (które w większości dokonało się latem i jesienią 1942 roku). O tym wiedziano znacznie mniej, a badania nie były prowadzone systematycznie. Ta luka pozwalała polskim negacjonistom Zagłady opowiadać historie niemające cienia pokrycia w źródłach – np. o setkach tysięcy Polaków ratujących Żydów z narażeniem życia.

Historycy z Centrum Badań nad Zagładą przebadali niesłychanie starannie przebieg zagłady w dziewięciu okupacyjnych powiatach (w skład każdego wchodziły 2-3 przedwojenne): w Miechowie, Nowym Targu, Dębicy, Bochni, Węgrowie, Łukowie, Złoczowie, Biłgoraju i Bielsku.

Wszystkie rozdziały mają taką samą strukturę: zaczynają się od charakterystyki ludności żydowskiej zamieszkującej dany powiat przed wojną, opisują przebieg okupacji niemieckiej i narastające represje, wreszcie przebieg wymordowania większości polskich Żydów – eksterminacji na miejscu oraz wywózek do obozów śmierci – a także strategie przetrwania, czyli skuteczne i nieskuteczne próby ratowania życia. To zespołowe przedsięwzięcie badawcze o skali właściwe niespotykanej w polskim dziejopisarstwie.

Autorzy i autorki podejmują się także prób ustalenia statystyk. To jest również wyjątkowe.

W polskiej debacie o współudziale Polaków w Zagładzie często pojawia się argument, że „nie można policzyć” tych, którzy zostali uratowani albo tych, którzy w ogóle próbowali się ratować. (W domyśle: „skoro nic nie da się policzyć, to każdy może opowiadać, co mu się podoba”.) Otóż nie: autorzy i autorki tak głęboko przebadali źródła, że spróbowali policzyć Ocalałych – i pokazać, jak liczną stanowili oni część zarówno przedwojennej populacji, jak i tych, którzy starali się ukrywać. Taka operacja podjęta na tak dużą skalę jest nowym i przełomowym osiągnięciem.

Pytanie 2: Jakie wnioski płyną z ustaleń historyków?

• Na terenie przebadanych powiatów przed Zagładą (w 1942 roku) mieszkało 138 tys. 149 Żydów. Przeżyło 2513, czyli 1,8 proc., chociaż istniały duże różnice pomiędzy przebadanymi obszarami. Najwięcej przeżyło Żydów ze Złoczowa: 6,1 proc., czyli więcej niż co dwudziesty. Najmniej z Miechowa – 0,6 proc., czyli co dwusetny.
• Bardzo często Niemcy – których w terenie było niewielu – opierali się na służbach, w których działali przede wszystkim Polacy: granatowej policji, Ochotniczej Straży Pożarnej oraz oddziałach junaków ze Straży Budowlanej (Baudienst). Szczególnie złowrogą rolę odegrała granatowa policja. Nie tylko pilnowała gett w czasie „akcji likwidacyjnych”. „Wkraczała z niemieckimi żandarmami do dzielnic żydowskich, brała udział w poszukiwaniach ukrywających się Żydów, złapanych eskortowała do pociągów śmierci oraz często dokonywała egzekucji” - piszą prof. Barbara Engelking i prof. Jan Grabowski we wstępie.
• Ilu Żydów ukrywało się po likwidacji gett? Na terenie badanych powiatów średnio 10 proc. (najwięcej w Nowym Targu – 15 proc., najmniej w Dębicy – 4 proc.). Lokalne różnice były więc bardzo duże. Historycy starali się znaleźć „szczegółowe informacje jednostkowe” (np. nazwisko) o każdym ukrywającym się uciekinierze z getta. W przypadku niektórych powiatów udało się to w stu procentach!
• Przeżyła mniej więcej jedna trzecia z tych, którzy się ukrywali. Pod tym względem również były bardzo duże różnice pomiędzy powiatami. Np. w powiecie Złoczowskim wysoki odsetek uratowanych – połowa uciekinierów przeżyła – wynikała z późnej likwidacji getta, pomocy partyzantki sowieckiej i statystycznie lepszego nastawienia polskich sąsiadów (którzy sami byli zagrożeni przez UPA). Teren także został wcześnie wyzwolony przez Armię Czerwoną – już w 1944 roku.
• Żydzi stosowali bardzo różne strategie przetrwania: część próbowała zdobyć „aryjskie papiery”, część ukrywała się w lasach, inni szukali schronienia u polskich sąsiadów.
• Ogromnym zagrożeniem była polska konspiracja, która bardzo często rozstrzeliwała ukrywających się Żydów. Np. w powiecie miechowskim aż 14 proc. uciekinierów z gett zostało zamordowanych przez polskich partyzantów (podobne sytuacje miały miejsce w innych powiatach, ale dokumentacja jest zbyt niewielka, aby stawiać ostateczne wnioski).
• „Zdecydowana większość próbujących się ratować Żydów – na podstawie przebadanych i zweryfikowanych przypadków – zginęła z rąk polskich bądź też została zabita przy współudziale Polaków” - piszą prof. Engelking i prof. Grabowski. To najbardziej przygnębiający wniosek końcowy.

Pytanie 3: Skąd to wszystko historycy wiedzą?

Autorzy i autorki wykorzystali wszystkie dostępne źródła. Dokumenty pochodzą z archiwów polskich, izraelskich, amerykańskich, niemieckich, ukraińskich, białoruskich i rosyjskich. Wykorzystano dokumentację wytworzoną przez Polskie Państwo Podziemne, władze na emigracji, żydowskie organizacje samopomocy, niemiecko-polską i niemiecką administrację, żandarmerię i policję, prasę podziemną i „gadzinową”. Autorzy i autorki przeczytali także relacje i pamiętniki ocalałych oraz zeznania składane przez Polaków w powojennych procesach. „Po raz pierwszy w literaturze przedmiotu sięgnęliśmy po teczki polskich sądów grodzkich i okręgowych z okresu okupacji, szerzej wykorzystaliśmy również obfite zasoby archiwów regionalnych, gdzie zgromadzono między innymi dokumentację urzędów niższego szczebla (zarządów miejskich) i akta gminne, zawierające na przykład korespondencję wójtów i sołtysów czy protokoły posiedzeń władz gminy” - piszą historycy we wstępie.

Baza źródłowa książki – używając fachowego zwrotu – jest więc imponująca. Na każdej stronie zaopatrzonej w tysiące przypisów książki widać niesłychaną staranność i dbałość o szczegóły.

Co będzie dalej?

Nie ulega wątpliwości, że „Dalej jest noc” to wielkie osiągnięcie badawcze. Jej ustalenia bardzo trudno jest zakwestionować.

Czytamy więc nie tylko o Żydach mordowanych przez polską partyzantkę, ale także o oddziałach Ochotniczej Straży Pożarnej, które do udziału w akcjach likwidacji gett zgłaszały się na ochotnika i bez przymusu.