HIV, kiła, HCV w natarciu. Wychowania seksualnego brak, a rząd oszczędza na profilaktyce

„Ryzykowne zachowania seksualne w młodej populacji są dziś znacznie częstsze niż 20 lat temu. Nikt z tą młodzieżą nie rozmawia. Oni czerpią informacje z Internetu, ale też specjalnie ich nie szukają” – mówi dr Magdalena Ankiersztejn-Bartczak, prezes zarządu Fundacji Edukacji Społecznej.

„Jak pytamy dziewczyny o zabezpieczenie przed HIV, odpowiadają, że biorą tabletkę antykoncepcyjną. Ginekolog nie mówi im, że tabletka nie chroni przed chorobami przenoszonymi drogą płciową. Nie rozmawia o możliwości profilaktyki. W Polsce w ogóle nie ma prewencji tych chorób”.

Niepokojąca statystyka

Rok 1996 – ok. 600 nowych zakażeń HIV. 2003 – ok. 700 nowych przypadków. 2008 – ok. 800. 2016 – ok. 1300 nowych zakażeń. 2017 – 1400. Wystarczy rzut oka na krzywą zaznaczoną czerwonym kolorem – liczba nowo wykrywanych zakażeń ludzkim wirusem upośledzenia odporności (HIV – Human Immunodeficiency Virus) od dobrych kilkunastu lat wyraźnie rośnie.

Nie lepiej wyglądają statystyki dotyczące innych chorób przenoszonych drogą płciową.

Kiła: rok 2008 – 929 nowych zachorowań, rok 2017 – 1593.

Do tego kiła wrodzona (matka przekazuje chorobę dziecku w czasie ciąży): rok 2007 – 4 przypadki, rok 2017 – 9.

Zachorowania na wirusowe zapalenie wątroby typu C (wirus przenosi się przez krew, seks i z zakażonej matki na dziecko): rok 2008 – 2353, rok 2017 – 4010.

O tym, dlaczego tak się dzieje i jak temu zapobiec dyskutowali eksperci podczas IV Kongresu Wyzwań Zdrowotnych w Katowicach 8 marca 2019.

95 proc. pieniędzy na leczenie

Dr n. społ. Magdalena Ankiersztejn-Bartczak, prezes zarządu Fundacji Edukacji Społecznej, wskazywała na całkowity brak prewencji chorób przenoszonych drogą płciową. „95 proc. budżetu przeznaczonego na HIV/AIDS idzie na leczenie osób zakażonych” – mówiła ekspertka. „To, że wszyscy potrzebujący leczenia je otrzymują, to absolutnie słuszne. Gorzej, że nie starcza już na nic innego. Pozostałe 5 proc. oficjalnie jest na profilaktykę, ale de facto 90 proc. z tej kwoty przeznacza się na testowanie w kierunku obecności wirusa”.

Efekt? Na profilaktykę zostaje tyle, co nic. Agencja rządowa – Krajowe Centrum ds. AIDS – przeprowadza niewielkie kampanie w Internecie za sumy rzędu 200-300 tys. zł. Przeprowadzenie skutecznej kampanii to zdecydowanie większy koszt.

I choć mamy piękny Narodowy Program dotyczący profilaktyki HIV, nie ma na niego środków. One powinny systematycznie rosnąć, a tymczasem znikają. I nikt o tym nie mówi” – alarmowała Ankiersztejn-Bartczak.

Programy samorządowe również się kurczą. Np. Kraków przeznaczył ostatnio na testowanie 20 tys. zł, a urzędnicy i tak uważają, że to sporo. Jedyne miasto angażujące większe środki to Warszawa, która daje na profilaktykę milion zł rocznie.

To nie mój problem

Brak długofalowych działań najlepiej widać w okolicy 1 grudnia – światowego dnia AIDS. „Do naszej fundacji dzwonią wtedy szkoły z prośbą: zróbcie coś” – mówiła Ankiersztejn-Bartczak.

Kiedy tłumaczymy, że to bez sensu, bo taka akcja dla młodych ludzi nie będzie miała żadnego znaczenia, słyszymy, że nic więcej nie jesteśmy w stanie zrobić, więc zróbmy choć tyle. W Polsce jedyną opcją profilaktyki jest akcyjność”.

Tymczasem ryzykowne zachowania seksualne w młodej populacji są dziś znacznie częstsze niż 20 lat temu – twierdzi Ankiersztejn-Bartczak. Nikt z tą młodzieżą nie rozmawia, oni czerpią wiedzę z Internetu. Pojedyncze akcje organizacji pozarządowych to za mało. „Jak pytamy dziewczyny o zabezpieczenie przed HIV, odpowiadają, że biorą tabletkę antykoncepcyjną.

„Obserwujemy nowo przyjezdnych studentów do Warszawy, którzy zachłystują się anonimowym i pełnym atrakcji życiem w dużym mieście. Płyną na fali środków zmieniających świadomość, a co za tym idzie bardzo ryzykownych zachowań seksualnych”.

Wśród nowo zakażonych są 19-, 20-latkowie. Wirus jest starszy od nich, ale oni się nim nie interesują, nie mają podstawowej wiedzy na jego temat. „A jak pytamy ludzi w ich wieku o zakażenia, odpowiadają: »to nie mój problem«”.

Kropla w morzu potrzeb

Według oficjalnych statystyk od wdrożenia badań w 1985 roku do 31 października 2018 w Polsce wykryto zakażenie HIV u 23.656 osób. Odnotowano 3657 zachorowań na AIDS, 1408 chorych zmarło.

Owe niespełna 24 tys. zakażonych to z pewnością niepełna liczba. Prof. Magdalena Rosińska z Narodowego Instytutu Zdrowia – Państwowego Instytutu Higieny szacuje, że w Polsce żyje dziś ok. 5 tys. osób, u których zakażenia jeszcze nie wykryto.

„U połowy pacjentów przychodzących do nas po raz pierwszy infekcja jest już bardzo zaawansowana” – mówiła w Katowicach dr Grażyna Cholewińska-Szymańska z Samodzielnego Publicznego Wojewódzkiego Szpitala Zakaźnego w Warszawie. „Czyli oni chodzili po Polsce i nieświadomie zakażali partnerów. Testów nie robili”.

Magdalena Ankiersztejn-Bartczak: „Nasz system testowania w kierunku HIV jest niewydolny. Jeden punkt działający na całe województwo i pracujący raz w tygodniu po 2-3 godziny to zdecydowanie za mało”.

Ministerstwo Zdrowia daje ok. 1,5 mln zł rocznie na 30 punktów anonimowego i bezpłatnego testowania. W Warszawie, gdzie jest wsparcie samorządowe, działa 5 punktów, do których zgłasza się wielu klientów. Wrocław też ma wsparcie samorządowe i na terenie województwa dolnośląskiego jest również kilka punktów. Tymczasem Kraków regularnie odsyła chętnych, podobnie jest w Gdańsku. Jedyny krakowski punkt działa dwa razy w tygodniu przez trzy godziny.

W Polsce są cztery powiaty, w których nigdy nie zgłoszono żadnego przypadku HIV. Trzy z nich znajdują się w województwie warmińsko-mazurskim. To nie znaczy, że tam nie ma zakażeń, tylko że dostęp do testowania jest utrudniony.

Z punktów bezpłatnego i anonimowego testowania (wykrywają niespełna jedną trzecią wszystkich zakażonych) korzysta 30-32 tys. osób rocznie. „To kropla w morzu potrzeb” – twierdzi Ankiersztejn-Bartczak.

Kiła? Można się położyć w szpitalu

Polska medycyna była kiedyś dumna ze swojego systemu opieki nad chorymi wenerycznie (dziś mówimy o chorobach przenoszonych drogą płciową). Wprowadzenie wkrótce po wojnie bezpłatnego i obowiązkowego leczenia, a także obowiązkowego badania kobiet w ciąży pozwoliło zdusić epidemię kiły. W ciągu pięciu lat (1950-1955) udało się obniżyć liczbę nowych zachorowań z 17 tys. do 4,5 tys.

W ostatniej dekadzie XX wieku pozytywny trend jednak wyhamował, a do tego zaczęły wzrastać wskaźniki kiły wrodzonej. Przyczyniła się do tego niefrasobliwość decydentów. W 2001 roku Sejm uchwalił ustawę o chorobach zakaźnych, w myśl której bezpłatną opieką wenerologiczną objęto wyłącznie osoby ubezpieczone. Dopiero w 2009 roku przywrócono bezpłatne diagnozowanie, leczenie, a także kontrole po leczeniu wszystkich chorych na kiłę i rzeżączkę.

Dermatologów wprawdzie nie brakuje, ale wielu z nich pracuje w prywatnych lecznicach, gdzie raczej nikt się kiłą nie zajmuje.

Dr Bartosz Szetela, Wrocławski Uniwersytet Medyczny: „Pacjenci z kiłą, rzeżączką, chlamydiozą [infekcja wywołana przez drobnoustroje zwane chlamydiami] nie mają się gdzie udać. Ustawa mówi jasno: ubezpieczony/nieubezpieczony, skierowanie/brak skierowania – każdy ma prawo natychmiast być leczony. Tymczasem trafienie gdzieś do ambulatorium – bo można oczywiście położyć się do szpitala – praktycznie jest nie do zrealizowania”.

RPO do ministra zdrowia: trzeba badać kobiety w ciąży

Sytuacja z testowaniem kobiet w ciąży w kierunku HIV też wygląda niewesoło.

Lepiej wygląda to w dużych, znacznie gorzej w małych miastach. Jednym z problemów jest to, że badania są refundowane przez NFZ, ale tylko dla pacjentek poradni z kontraktem NFZ. Tymczasem większość kobiet chodzi do prywatnych ginekologów, którzy takich kontraktów nie mają. Ale – jak się okazuje – nawet ci z publicznych poradni też w ponad 80 proc. nie zlecają takich badań.

Sprawą ostatnio zainteresował się Rzecznik Praw Obywatelskich. Zaapelował do ministra zdrowia o poprawę bezpieczeństwa dzieci. W latach 2012-2016 doszło w Polsce do 19 zakażeń dzieci od matek. W większości krajów europejskich ryzyko zakażenia dziecka, jeśli zakażona jest matka, wynosi ok. 1 proc., w Polsce ok. 20 proc. Warunkiem urodzenia zdrowego dziecka jest wykonanie przez kobietę w ciąży testu w kierunku HIV i wdrożenie leczenia, jeśli wynik jest dodatni. RPO przypomina, że obowiązek zalecenia pacjentce badania spoczywa na lekarzu i położnej.

„Należy wprowadzać i realizować programy oraz działania profilaktyczne skierowane bezpośrednio do kobiet w ciąży, nie pomijając oczywiście profilaktyki pierwotnej kierowanej do kobiet, potencjalnych matek i mężczyzn, ich partnerów seksualnych, potencjalnych ojców” – apeluje RPO.

Darmowy test na HIV i inne życzenia

Co jeszcze robić, by sytuacja uległa poprawie?

Eksperci dyskutujący podczas katowickiego kongresu wskazywali m.in. na następujące sprawy:

– edukować. Lekarzy, którzy często niewiele wiedzą o chorobach przenoszonych drogą płciową i nie zlecają testów. Edukować całe społeczeństwo. Wprowadzić obowiązkowe zajęcia w szkołach z profilaktyki chorób przenoszonych drogą płciową. Zrobić dużą kampanię społeczną. Dofinansować profilaktykę i prowadzić ją w sposób długofalowy;

– wprowadzić do koszyka świadczeń darmowy test na HIV. Dr Grażyna Cholewińska-Szymańska: „My się od 10 lat dobijamy, żeby lekarze Podstawowej Opieki Zdrowotnej mieli w koszyku świadczeń gwarantowanych test na HIV. Szkolimy lekarzy rodzinnych, a oni mówią: »Co z tego, że nas szkolicie, jak my tych testów nie możemy robić, bo NFZ tego nie refunduje«”;

– korzystać z nowych narzędzi profilaktycznych. Jednym z nich jest leczenie jako prewencja. Osoby prawidłowo leczone nie zakażają. Jeśliby więc udało się zdiagnozować osoby, które nie zdają sobie sprawy z zakażenia i wszystkich poddać leczeniu, liczba nowych infekcji musiałaby szybko spaść. Druga z tych broni to tzw. przedekspozycyjna profilaktyka HIV (PrEP). PrEP to leki doustne, przyjmowane przez osoby zdrowe, ale objęte dużym ryzykiem zakażenia. Leki te można kupić na receptę (pełnopłatną) i zażywać regularnie lub doraźnie na 2-12 godzin przed stosunkiem, a także dzień i dwa dni po niezabezpieczonym (prezerwatywą) seksie.

Magdalena Ankiersztejn-Bartczak:

My cały czas mówimy, żeby wyłapać i leczyć, a nie rozmawiamy o tym, żeby ludzie się nie zakażali. A akurat w przypadku HIV to bardzo proste. Od 30 lat wiemy, że skutecznie użyta prezerwatywa, jeśli nie pęknie lub się nie zsunie, jest wystarczająca barierą, by HIV się nie przenosił. A jeżeli ktoś nie lubi prezerwatywy to jest PrEP”;

– działać przeciw stygmatyzacji osób żyjących z HIV. Dr Bartosz Szetela: „Decydenci, urzędnicy muszą zmienić swoje postrzeganie ryzykownych zachowań seksualnych. Człowiek, który je podejmuje, nie jest zły, to nie jest jego zła wola. Podejmuje ryzyko i my musimy się do tego ryzyka odnieść i zadbać o to, żeby nie doszło do szkody.

A tutaj już na etapie profilaktyki osoby, które podejmują ryzyko, są stygmatyzowane”.

Dr Magdalena Ankiersztejn-Bartczak: „Niektórzy pacjenci z Poznania, Wrocławia, Łodzi, wolą jechać leczyć się do Berlina, bo się boją stygmatyzacji, bo tam się czują bardziej anonimowi. Nie mamy ani jednej osoby publicznej, która przez te 30 lat powiedziałaby, że jest zakażona HIV, mimo że takie osoby są. To też pokazuje, jak duży problem jest w tej materii”.

HIV to margines

Dr Cholewińska-Szymańska: „My w naszym gronie rozmawiamy o potrzebie zmian od dawna. Niestety, chyba mamy na to małą szansę. Dlatego, że władza patrzy na skalę problemu. Jeśli władza widzi 20 tys. zakażonych osób, to władza mówi:

Wobec tego HIV nie znalazł się w priorytetach polityki zdrowotnej ani na poziomie województw, ani centrali. I my jesteśmy z góry na przegranej pozycji, bo skala tego problemu władzy wydaje się tak mała, że nie warto się tym zajmować”.

W Polsce pokutuje przeświadczenie, żeby płacić tylko za to, co absolutnie konieczne. Liczy się, by zaoszczędzić dziś tak dużo, jak się da, a tym, że jutro za taką politykę przyjdzie zapłacić dużo więcej, nikt się nie przejmuje.

Policzmy. 800 nowych zakażeń HIV rocznie (ponad 600 notowanych kilkanaście lat temu). Tych ludzi niebawem trzeba będzie zacząć leczyć. Koszt miesięcznej terapii (niedawno obniżony) wynosi 2150 zł na pacjenta. 800 razy 2150 razy 12 miesięcy równa się 20,6 mln zł. A to tylko jeden rok. Leczenie przeciw HIV trzeba stosować do końca życia.

Przynajmniej na razie. Trudno bowiem pocieszać się tym, że już u drugiej osoby w historii walki z AIDS udało się trwale wyeliminować wirusa z organizmu. Tzw. berliński, a obecnie także „londyński” pacjent – obydwaj cierpieli na nowotwór krwi i zastosowano u nich agresywne leczenie w postaci przeszczepu szpiku. Dawców znaleziono wśród osób odpornych na infekcję (jest taka niewielka populacja; są nosicielami mutacji, dzięki której HIV nie ma dostępu do ich komórek). W efekcie udało się za jednym zamachem wyleczyć mężczyzn z nowotworu i pozbyć na dobre HIV.

Wiadomość ta ma duże znaczenie naukowe, być może przyczyni się do znalezienia lepszych metod zwalczania wirusa, ale w ten sposób nie da się leczyć milionów. Na razie pozostaje regularne łykanie leków, które nie należą do najtańszych.