Jak Polacy z „granatowej” policji masowo mordowali Żydów. Wstrząsające nowe badania

„Na posterunku”, nowa książka prof. Jana Grabowskiego, historyka z Uniwersytetu w Ottawie, to trudna lektura nawet dla czytelników dobrze znających ponurą historię Zagłady Żydów w Polsce.

Nie tylko dlatego, że na jej stronach znalazły się setki cytatów z dokumentów, opisujących historię ociekające niewyobrażalnym okrucieństwem i brutalnością. Także dlatego, że głównymi sprawcami są w niej Polacy - działający bardzo często z własnej inicjatywy. Normalni, przeciętni obywatele, którzy przed wojną służyli w policji łapiąc złodziei, w czasie wojny szybko zamieniali się w monstra.

To także przełomowa książka w trwającej od dekad debacie o zakresie zbiorowego współudziału społeczeństwa polskiego w Zagładzie. Prof. Grabowski pokazuje - w sposób niezbity, na podstawie bardzo szerokich badań archiwalnych - zaangażowanie przeciętnych polskich obywateli w mordowanie Żydów. To nie jest jedno Jedwabne. To są setki i tysiące zbrodni, zazwyczaj o mniejszej skali, ale nie mniej okrutnych.

Najważniejsze wnioski prof. Grabowskiego

Pierwszy: „granatowa” policja odegrała kluczową rolę w Zagładzie.

„Z rosnącym zdumieniem odkrywałem coraz to nowe wypadki rabunków, gwałtów, tortur i mordów, których dopuszczali się polscy policjanci na ukrywających się Żydach. Skala tego »współsprawstwa« była niesłychana - swoją wydajnością mordercy w granatowych mundurach potrafili dorównać kolegom, niemieckim żandarmom (…)”.

Drugi: polscy policjanci często mordowali Żydów, w tym swoich przedwojennych sąsiadów, w tajemnicy przed Niemcami.

Po wojnie często tłumaczyli, że robili to w odruchu solidarności z lokalnymi Polakami - na których mogły spaść niemieckie represje za ukrywanie Żydów. Grabowski: „Niemcy, bezpośredni przełożeni granatowych policjantów, najczęściej nie mieli najmniejszego pojęcia o mordach dokonywanych przez polskich podwładnych”. W praktyce chodziło często o łupy.

Trzeci: wielu morderców działało równocześnie w polskiej konspiracji. Nie widzieli żadnej sprzeczności między walką o wolną Polskę i mordowaniem Żydów.

Czwarty: polscy policjanci odegrali kluczową rolę w wyłapaniu Żydów ukrywających się po likwidacji gett latem i jesienią 1942 roku.

Niemców było zbyt niewielu, nie znali języka, często nie potrafili rozpoznać ukrywających się Żydów - podczas gdy polskiej policji udawało się to znakomicie.

Piąty: granatowi policjanci - a przez tę formację przewinęło się kilkanaście tys. polskich mężczyzn - nie byli marginesem społecznym!

Wielu z nich służyło w policji od lat 20. Byli szanowanymi obywatelami lokalnych społeczności, także po wojnie. Kiedy po wojnie stawiano ich przed sądem (nielicznych to dotknęło), w ich obronie petycje podpisywały setki sąsiadów!

Szósty: polscy policjanci odegrali kluczową rolę w izolowaniu Żydów w gettach.

Pilnowali ich wejść, brali od Żydów kolosalne łapówki, wreszcie - brali udział w likwidowaniu gett, czyli wysiedlaniu Żydów do obozów Zagłady (albo ich mordowaniu), przy okazji dopuszczając się strasznych zbrodni. Niekiedy w ogóle dokonywali „likwidacji” miejscowej wspólnoty żydowskiej własnymi siłami - na niemiecki sygnał.

Policja, potwory w mundurach

Dobrze udokumentowanych przypadków straszliwych zbrodni popełnionych przez Polaków w mundurach policji książka prof. Grabowskiego jest pełna. Relacje są przerażające: mówią o aktach okrutnych, wykonywanych bez żadnych skrupułów i śladów wyrzutów sumienia, często wobec przedwojennych sąsiadów.

Warto pamiętać, że tylko część polskich Żydów została zamordowana przez Niemców w obozach zagłady (takich jak Treblinka). Setki tysięcy zabito metodami tradycyjnymi, najczęściej strzałem w tył głowy, z bliskiego dystansu.

Oto trzy przykłady historii cytowanych przez prof. Grabowskiego.

2 listopada 1942 roku do Biłgoraja przyjechał leśniczy Jan Mikulski, który musiał wypłacić w banku pieniądze dla robotników leśnych. Stał się świadkiem likwidacji miejscowego getta. Zapisał:

W początku 1942 r.oku posterunkowy Lucjan Matusiak - z długim przedwojennym stażem - otrzymał awans na zastępcę komendanta posterunku w Łochowie. Podczas likwidacji getta w Łochowie-Baczkach nieopodal szybko nauczył się technik zbrodni od niemieckich żandarmów. Po kilku dniach polscy policjanci sami - tylko pod nadzorem Niemców - dokończyli mordowania miejscowych Żydów. Strzelali jednak tak niedokładnie, że żandarmi musieli dobijać poranionych Żydów.

Prof. Grabowski opisuje także sylwetki niektórych zabójców. Jednym z nich był Czesław Zander, urodzony pod Poznaniem, w policji od 1920 roku. W czasie wojny trafił do posterunku w Ciężkowicach (pomiędzy Tarnowem i Nowym Sączem).

Później jeden z miejscowych Polaków zeznał, że „po wykonaniu podobnych egzekucji Zander bardzo się cieszył i zaraz szedł na piwo”.

Czy policja była polska?

Gwoli sprawiedliwości trzeba przyznać, że zachowały się także - bardzo nieliczne - świadectwa sytuacji, w których granatowi policjanci pomagali Żydom. Jest ich jednak bardzo niewiele: zaledwie garstka wobec setek przytoczonych przez historyka epizodów wyjątkowego okrucieństwa.

Świadkowie epoki - w tym Żydzi w czasie okupacji - nazywali policję granatową często „polską policją”. W czasie publicznej dyskusji nad książką „Dalej jest noc” w kwietniu 2018 roku historycy z IPN przekonywali, że „nie była to formacja państwa polskiego” (prawda, ponieważ powołali ją Niemcy po pokonaniu Polski w 1939 roku), a więc nie była to też „formacja polska”.

Kłopot w tym, że służyły w niej - na początku z przymusu, potem często dobrowolnie - tysiące Polaków. Oficerami też byli Polacy, chociaż oczywiście musieli słuchać niemieckich rozkazów. Zarówno posterunkowi, jak i oficerowie mieli często dekady stażu w przedwojennej policji.

Źródła, dokumenty, relacje

Książka, dodajmy, jest też niesłychanie starannie przygotowana pod względem źródłowym. Prof. Grabowski dotarł do licznych dokumentów z czasów okupacji - w tym np. księgi stacyjnej posterunku w Opocznie, unikalnego rejestru działań tamtejszych policjantów.

Cytuje setki relacji i wspomnień żydowskich, zeznań w powojennych procesach, dokumentów niemieckich. Na terenie Generalnego Gubernatorstwa działało w czasie okupacji ok. tysiąca posterunków policji polskiej.

Cios w politykę historyczną PiS

Prof. Grabowski jest znanym i cenionym na świecie badaczem Zagłady. Jego książka ukaże się po angielsku i z pewnością przeczytają ją wszyscy specjaliści - oraz wielu zainteresowanych Zagładą nieprofesjonalistów.

IPN nie ma w ogóle specjalistów od tego zagadnienia o porównywalnej randze, a ponadto jego pracownicy traktowani są w świecie nauki jako urzędnicy państwa polskiego (którymi zresztą formalnie są), a nie niezależni badacze.

Książka prof. Grabowskiego to cios w samo serce rządowej polityki historycznej dotyczącej Zagłady. Teraz jej rzecznikom będzie jeszcze trudniej twierdzić, że polskie społeczeństwo w czasie wojny generalnie pomagało Żydom, a z Niemcami w Zagładzie współpracowały nieliczne jednostki.

Jan Grabowski, Na posterunku. Udział polskiej policji granatowej i kryminalnej w zagładzie Żydów, Czarne, Wołowiec 2020, s. 431. Premiera 25 marca.