Czy "Klątwę" można skazać? OKO.press analizuje możliwości prokuratury Ziobry

OKO.press nie pisze recenzji teatralnych i nie zrobi tego również w tym przypadku, choć autorka tego tekstu spektakl "Klątwa" w reżyserii Olivera Frljicia widziała (18 lutego), w przeciwieństwie do wielu jego krytyków. OKO.press nie będzie również stawiać pytań zasadniczych, typu:

• czy można aresztować sztukę;
• czy sąd jest właściwym miejscem do rozmowy o przesłaniu sztuki;
• czy to na sali sądowej należy odmierzać, ile czarnego humoru jest dopuszczalne w dziele artystycznym;
• czy prokuratura powinna ograniczać swobodę wypowiedzi artystycznej;
• czy artyści mają prawo wypowiadać się na temat przestępstw popełnianych przez władców, np. przestępstwa pedofilii i molestowania;
• czy artyści mają prawo krytykować, naśmiewać się i złorzeczyć na rzeczywistość społeczną i kulturową, w której żyją i tworzą;
• czy rozliczanie sztuki ze skojarzeń z religią nie narusza zasad państwa prawa;
• czy przesłuchiwanie reżysera, aktorów, scenografów albo innych pracowników teatru w celu ustalenia przebiegu zdarzeń nie jest pomysłem mrożkowskim, który ośmiesza państwo;
• czy nie lepiej byłoby poprzestać na modlitwie, by takie świństwa nie przychodziły artystom do głowy itp. itd.

Zamiast tego zastanowimy się, czy zarzuty stawiane twórcom "Klątwy", mogą być podstawą do sformułowania aktu oskarżenia. Czy prokurator, nawet taki, którego przełożonym jest minister Ziobro, ma argumenty, by postawić twórcom zarzuty?

Ale najpierw oddajemy głos oburzonym.

Kto jest oburzony i co go oburza

W środę 22 lutego Prokuratura Okręgowa Warszawa-Praga poinformowała, że wszczyna z urzędu śledztwo „w sprawie obrazy uczuć religijnych poprzez publiczne znieważenie przedmiotu czci religijnej oraz w sprawie publicznego nawoływania do popełniania zbrodni zabójstwa w trakcie spektaklu «Klątwa» w Teatrze Powszechnym w Warszawie”.

Zawiadomienie w tej sprawie złożył m.in. poseł Dominik Tarczyński z PiS:

te sceny, które widzieliśmy, seks oralny ze stopą św. Jana Pawła II, podcieranie się flagą Watykanu, jakieś obrzydliwe sceny, które nie mają nic wspólnego ze sztuką, są po prostu przestępstwem w moim przekonaniu”.

Podjęcie kroków prawnych zapowiedział również Roman Giertych, dawniej szef skrajnie prawicowej Ligi Polskich Rodzin, dziś wzięty obrońca polityków w procesach z mediami:

Beata Mazurek, rzeczniczka PiS, mówiła: "Sztuka #Klątwa to pogwałcenie wszelkich zasad i nie powinna być finansowana z publicznych pieniędzy”.

Wypowiedział się też Episkopat. Zdaniem jego rzecznika spektakl ma znamiona bluźnierstwa, rani uczucia religijne, znieważa symbole (w tym flagę państwa Watykan) i osobę papieża. Duchowni nie przewidują występowania na drogę sądową, lecz wzywają do modlitwy.

Poseł PiS Jarosław Sellin określił spektakl jako barbarzyński i zalecił pikiety pod warszawskim ratuszem - Teatr Powszechny jest to bowiem teatr miejski.

Stowarzyszenie Ordo Iuris, to samo, które stoi za projektem ustawy całkowicie zakazującej aborcji, oferuje pomoc prawną osobom, „których uczucia religijne zostały naruszone w trakcie spektaklu”. Stowarzyszenie zawiadomiło też Sekretarza Generalnego Rady Europy „i innych urzędników tej instytucji międzynarodowej”, że przedstawienie w Powszechnym "wzywa do motywowanej politycznie nienawiści”.

Jakie paragrafy grożą artystom

Prokuratura wszczęła dochodzenie z dwóch artykułów 196 i 255 par. 2. kodeksu karnego. Z wypowiedzi krytyków spektaklu można wywnioskować, że miałby on naruszać też inne paragrafy kodeksu karnego: art. 137 i 256.

Art. 196 kodeksu karnego to słynny artykuł o obrazie uczuć:

Natomiast art. 255 dotyczy nawoływania do popełnienia zbrodni:

Z kolei obrońcy spektaklu, w tym zespół Teatru Powszechnego, powołują się na Konstytucję, która gwarantuje wolność twórczości artystycznej i wolność wyrażania poglądów:

art. 54 Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji.

Twórcy: Spektakl to całość, a nie pojedyncze sceny

Teatr nie będzie odpowiadał na zarzuty. OKO.press rozmawiało z Pawłem Sztarbowskim, zastępcą dyrektora Teatru Powszechnego, który powiedział:

W oświadczeniu Teatr Powszechny przypomina, że spektakl jest dziełem artystycznym i stoi za nim całościowa, artystyczna wizja:

Twórcy przypominają też, że spektakl to fikcja: „tego, co pokazywane jest w ramach przedstawienia teatralnego, nie można traktować jako działań czy zdarzeń dziejących się rzeczywiście”.

Przepis kodeksu karnego o uczuciach religijnych mówi, że obraza dokonuje się poprzez znieważanie "przedmiotu czci religijnej". Czy takim przedmiotem jest niepoświęcony krzyż stojący na scenie, a nie w Kościele, albo figura papieża - czyli elementy scenografii?

Czy widoczna na scenie biało-żółta tkanina, to flaga Watykanu, jak chcą krytycy, czy może tkanina właśnie - znak teatralny, który niektórym widzom może (ale nie musi) skojarzyć się z państwem kościelnym? Czy tabliczka "Obrońca pedofilii", która zawisa na szyi figury papieża, nie sugeruje, że mówimy tu o urzędniku państwa Watykan, a nie o przywódcy religijnym?

Czy spektakl, który w kilku scenach mówi o pedofilii, molestowaniu dzieci przez księży, jest wypowiedzią o religii, czy może o ważnym problemie społecznym?

W Bydgoszczy toczy się śledztwo w sprawie innego spektaklu Olivera Frlijcia - "Nasza przemoc, wasza przemoc". Zawiadomienie złożył wojewoda kujawsko-pomorski Mikołaj Bogdanowicz, toruńska posłanka PiS Anna Sobecka i kilku bydgoskich radnych PiS. Ostatnio prokuratura szukała biegłych, którzy mogliby obejrzeć nagranie przedstawienia.

Ekspertka: Im ważniejsza społecznie kwestia, tym szersze granice wolności

Co to są uczucia religijne? I skąd wiadomo, że właśnie zostały obrażone? "Ten przepis jest bardzo nieprecyzyjny i istnieje ryzyko, że będzie używany arbitralnie - mówi Głowacka. - Znamiona przestępstwa są mocno uznaniowe. Osoby, które podejmują kontrowersyjne działania, nie są w stanie przewidzieć, czy mieszczą się w ramach porządku prawnego, czy nie".

Prawniczka podkreśla:

Jak może wyglądać śledztwo w sprawie "Klątwy"? W jaki sposób prokurator będzie "wyważał wartości"?

Prawniczka odpowiada: "Prokuratura zapewne przesłucha osoby, które złożyły zawiadomienie, uznały, że ich uczucia zostały obrażone. Może także zaangażować biegłego teologa lub kulturoznawcę, który obejrzy dzieło i przygotuje opinię. Ponieważ znamiona przestępstwa obrazy uczuć religijnych nie są ostre, zdarza się, że duże znaczenie dla losów postępowania mają własne odczucia prokuratora, jego wrażliwość, osobiste podejście do kwestii religijnych etc."

W trakcie śledztwa i ewentualnego procesu prokuratura i sąd będą musiały bardzo dokładnie przeanalizować spektakl. Dorota Głowacka, która przedstawienia nie widziała, podkreśla, że treść spektaklu jest kluczowa:

Bez analizy całego spektaklu nie da się ocenić, czy mamy do czynienia z popełnieniem jakiegokolwiek przestępstwa".

Przesłanie całego dzieła i charakter poruszanych w nim zagadnień są także istotne z punktu widzenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który podkreślał to w sprawach dotyczących granic wolności artystycznej.

Czego prokurator powinien szukać w "Klątwie"

Prokuratura i (ewentualnie) sąd będą musiały wziąć pod uwagę:

• czy artyści faktycznie chcieli obrazić uczucia religijne - "przestępstwo obrazy uczuć może być popełnione umyślnie, sprawca musi działać z zamiarem obrazy tych uczuć, choćby ewentualnym" - komentuje Głowacka;
• czy artyści wypowiadali się na temat religii, czy też chodziło im o inne kwestie społeczne. "Może być tak, że artysta sięga w kontrowersyjny sposób po symbolikę religijną, ale nie dlatego, że dąży do znieważenia uczuć religijnych, ale wykorzystuje ten środek, żeby zwrócić uwagę na jakąś ważną kwestię mającą publiczne znaczenie. Czasem artysta sięga po mocne środki - nie dlatego, że zależy mu na tym, żeby obrazić np. Jana Pawła II, ale chce w ten sposób powiedzieć coś innego, np. poruszyć temat różnych problemów, z którymi boryka się kościół";
• czy twórcy odnosili się do papieża jako świętego Kościoła katolickiego, czy do innych jego funkcji. "Papież miał wpływ na działanie całego Kościoła, pełnił w nim najwyższą funkcję, można go krytykować np. za niektóre decyzje, dyskutować o jego działaniach - są to uprawnione elementy debaty publicznej. Oprócz tego, że dziś jest świętym, pełnił funkcję publiczną i w naturalny sposób znajduje się w kręgu zainteresowania opinii publicznej. Pamiętajmy, że w odniesieniu do osoby publicznej granice krytyki są szersze";
• kto może zobaczyć spektakl. "Z punktu widzenia oceny prawnej dopuszczalności dzieł artystycznych, zupełnie inaczej należy podchodzić do prac, które są dostępne w przestrzeni otwartej, np. na głównym placu w mieście, gdzie mogą do nich dotrzeć przypadkowi widzowie, którzy mogą sobie nie życzyć styczności z tego rodzaju przekazem. Inaczej, jeśli dostęp do dzieła jest limitowany, np. poprzez bilety, wprowadzenie ograniczeń wiekowych, a także gdy organizatorzy wydarzenia artystycznego jasno uprzedzają potencjalnych odbiorców, że praca może zawierać kontrowersyjne treści. To znaczy, że osoby, które mogą się poczuć urażone np. w trakcie spektaklu czy koncertu, w ogóle nie powinny tam trafić".

Spektakl w Teatrze Powszechnym jest przeznaczony wyłącznie dla osób dorosłych. Informacje na ten temat są w repertuarze, na stronie internetowej i pojawiają się podczas dokonywania rezerwacji. Oprócz tego widzowie kupujący bilet, otrzymują informację:

W spektaklu wykorzystywane są również głośna muzyka i efekt stroboskopowy (światło pulsujące z dużą częstotliwością). Osoby wrażliwe na ten rodzaj oświetlenia prosimy o zachowanie szczególnej ostrożności".

Obraza uczuć? Wzbudzanie nienawiści?

Dwa lata temu Trybunał Konstytucyjny oceniał przepis o obrazie uczuć i orzekł, że jest zgodny z konstytucją. Chodziło o skargę piosenkarki Dody. Fundacja Helsińska była zaangażowana w ten proces: "Mieliśmy pogląd przeciwny i raczej dążymy do tego, żeby wykreślić ten przepis z kodeksu" - mówi Głowacka.

Dużo poważniejsza wydaje się Głowackiej kwestia propagowanie nienawiści: " Co do zasady, nie bagatelizowałabym zarzutów dotyczących treści, które mogą stanowić tzw. mowę nienawiści. Zjawisko to stanowi skrajne nadużycie wolności słowa i jest przestępstwem o dużej szkodliwości społecznej".

Zaznacza: "Ponieważ nie widziałam spektaklu, nie jestem w stanie stwierdzić, czy przepisy o mowie nienawiści mogą znaleźć zastosowanie w tym przypadku i czy spektakl zawiera tego rodzaju treści. Jednak byłoby źle, gdybyśmy różne przejawy działalności artystycznej, które nas oburzają czy prowokują, próbowali blokować poprzez pozbawione rzeczywistych podstaw odwoływanie do mowy nienawiści".

Materiał dla Monty Pythona

„Polska debata wstrząsana jest co i rusz przez kompletny brak zrozumienia tego, czym jest wypowiedź artystyczna - uważa Leszek Jażdżewski, szef Liberte, liberalnej fundacji i redaktor naczelny pisma o tej nazwie - To na swój sposób ujmujące, że sztuka traktowana jest nad Wisłą tak całkiem serio - jako integralna część zwykłego życia, a nie jak autonomiczna sfera wypowiedzi, która rządzi się swoimi prawami. Od czasu ataku przez polską szlachtę na aktorów odgrywających Francuzów na przedstawieniu za czasów Paska nic się tu nie zmieniło. Monty Python mógłby kręcić u nas dokumenty i byłyby one ogromnie śmieszne, gdyby nie fakt, że spodziewać się można zupełnie realnych konsekwencji karnych dla zespołu Teatru Powszechnego.

Na pocieszenie możemy sobie pogratulować, że w niewielu krajach na świecie skandalizujący artysta ma dziś szanse zostać męczennikiem” - mówi Jażdżewski.