LGBT, osoby z niepełnosprawnością i osoby starsze bez ochrony przed dyskryminacją - adw. Knut o wyroku TK

W środę 26 czerwca 2019 Trybunał Konstytucyjny rozpatrzył wniosek Prokuratora Generalnego Zbigniewa Ziobry, w którym domagał się on stwierdzenia, że art. 138 Kodeksu wykroczeń, zakazujący m.in. odmawiania świadczenia usług bez uzasadnionej przyczyny, jest niezgodny z szeregiem przepisów Konstytucji RP.

Trybunał wskazał przy tym, że w systemie prawa istnieją inne środki ochrony (powództwo o ochronę dóbr osobistych, powództwo o odszkodowanie za naruszenie zasady równego traktowania z tzw. ustawy równościowej), które powinno się stosować w takich przypadkach.

OKO.press pisało, że „TK zniósł jedyny przepis, który chronił przed dyskryminacją w dostępie do usług osoby nieobjęte tzw. unijną ustawą wdrożeniową z 2010 roku w zakresie równego traktowania. Rzecz w tym, że katalog przesłanek chronionych wymieniony w art. 6 tej ustawy równościowej obejmuje tylko płeć, rasę, pochodzenie etniczne i narodowość.

OKO.press rozmawia o wyroku TK z Pawłem Knutem, adwokatem, prawnikiem Kampanii Przeciw Homofobii, pełnomocnikiem Fundacji LGBT Business Forum w tzw. sprawie Drukarza z Łodzi.

Anton Ambroziak, OKO.press: Czy mamy w ogóle do czynienia z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego?

Paweł Knut: Konieczność postawienia tego pytania wynika z faktu, że w pięcioosobowym składzie wydającym wyrok zasiadał pan Mariusz Muszyński. Jego wybór na sędziego Trybunału Konstytucyjnego jest stale kwestionowany (m.in. przez sam Trybunał Konstytucyjny) z uwagi na fakt, że został on wybrany na stanowisko, które wcześniej – w sposób zgodny z prawem – zostało już obsadzone przez innego sędziego.

Potwierdził to w ostatnim czasie również Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie, który oceniając skutki prawne jednego z wyroków Trybunału Konstytucyjnego wydanego w składzie z udziałem M. Muszyńskiego uznał, że „w świetle wskazanych wyroków TK Mariusz Muszyński jest osobą nieuprawnioną do orzekania w składzie Trybunału Konstytucyjnego”.

W sytuacji, gdy w składzie orzekającym znajduje się osoba nieuprawniona do orzekania, mamy do czynienia z wyrokiem nieistniejącym lub wyrokiem zawierającym wadę umożliwiającą stwierdzenie jego nieważności.

W praktyce oznacza to, że status prawny tego wyroku jest bardzo wątpliwy. Nie można wykluczyć, że sędziowie, którzy od teraz będą rozpatrywali kolejne sprawy z art. 138 Kodeksu wykroczeń będą odmawiali stosowania się do tego orzeczenia, uznając, że nie wywołuje ono żadnych skutków prawnych.

Jakie są konsekwencje tego wyroku?

Zakładając jednak, że mamy rzeczywiście do czynienia z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego, należy wskazać na co najmniej trzy jego istotne konsekwencje.

Po pierwsze, eliminuje on ochronę przed nieuzasadnioną odmową świadczenia usług, z której do tej pory mógł korzystać każdy konsument i każda konsumentka.

Szczególne znaczenie przepis ten ma dla tych społeczności, które spotykają się w Polsce z dyskryminacją (np. ze względu na orientację seksualną czy niepełnosprawność), to one bowiem są najbardziej narażone na tego rodzaju działania ze strony usługodawców.

Wbrew argumentom ustnego uzasadnienia wyroku, ochrona zapewniana na drodze cywilnej nie jest równie skuteczna, jak ochrona, którą zapewnia art. 138 Kodeksu wykroczeń. Przede wszystkim tzw. ustawa równościowa nie obejmuje swoją ochroną wszystkich cech dyskryminacyjnych.

Osoby, którym odmawia się usługi ze względu na orientację seksualną, niepełnosprawność czy wiek nie będą mogły w ogóle skorzystać z ochrony zapewnianej przez tę ustawę. Art. 138 Kodeksu wykroczeń zapewniał im natomiast taką ochronę i to w sposób efektywny.

Odnośnie do powództwa o naruszenie dóbr osobistych trzeba wskazać, że w praktyce jest to postępowanie, z którego korzysta bardzo mało osób. Dzieje się tak dlatego, że cały ciężar jego prowadzenia spoczywa na barkach osoby, która spotkała się z dyskryminacją.

To ona musi zgromadzić materiał dowodowy, opłacić pozew, stawiać się na rozprawach, a przede wszystkim uzbroić się w cierpliwość z uwagi na niekiedy wieloletni czas trwania postępowania.

Po drugie, wyrok otwiera możliwość złożenia wniosku o wznowienie prawomocnie zakończonych postępowań, w których dotychczas różne osoby zostały uznane za winne popełnienia wykroczenia z art. 138 Kodeksu wykroczeń.

Stwierdzenie niekonstytucyjności przepisu stanowiącego podstawę ukarania stanowi bowiem przesłankę do zakwestionowania takiego wyroku. Decyzję o wznowieniu za każdym razem będzie podejmował sąd, a będzie ona tym trudniejsza, że za każdym razem sędzia będzie musiał rozstrzygnąć, czy w ogóle uznaje skutki prawne wywoływane przez wyrok Trybunału Konstytucyjnego.

Po trzecie, rozstrzygnięcie to stanowi bardzo silny sygnał, jaki Trybunał wysłał do społeczeństwa, a zwłaszcza do usługodawców. Może ono niestety zostać odebrane jako przyzwolenie na bardziej otwarte niż dotychczas wyrażanie swoich uprzedzeń i niechęci wobec różnych dyskryminowanych grup.

Z uwagi na fakt, że w ustnym uzasadnieniu wyroku podkreślano w zasadzie wyłącznie gwarancje przysługującej sprawcom ochrony przed nadmierną ingerencją ze strony państwa, wiele osób może odczytać ten wyrok jako wręcz zachętę do odmawiania świadczenia usług, uznając, że stanowić to będzie chronioną prawem realizację wolności słowa, wolności sumienia czy wolności działalności gospodarczej.

Co dalej?

Wyrok Trybunału usuwa z systemu prawnego część art. 138 Kodeksu wykroczeń, osłabiając w znaczny sposób ochronę przed dyskryminacją w dostępie do usług. Samo w sobie jest to ogromną stratą, tym bardziej że przepis ten sprawdzał się w praktyce i doprowadził do rozwinięcia się wokół niego bogatego orzecznictwa, w tym Sądu Najwyższego.

Dużą rolę może jeszcze odegrać pisemne uzasadnienie wyroku, które zostanie opublikowane na stronie Trybunału w ciągu miesiąca. Może oczywiście odzwierciedlać wyłącznie argumentację zawartą w ustnym uzasadnieniu wyroku. Nie można jednak wykluczyć, że w pisemnym uzasadnieniu pojawią się wypowiedzi sędziów interpretujące rozumienie tzw. klauzuli sumienia i wolności działalności gospodarczej w kontekście odmowy świadczenia usług.

Choć w odniesieniu do obu tych kwestii – zawartych zresztą we wniosku Prokuratora Generalnego – Trybunał postanowił umorzyć postępowanie, nie można jednak wykluczyć, że odniesie się do nich w jakiś sposób w pisemnym uzasadnieniu.

Przykładowo,

Ryzyko „dopowiedzenia” pewnych rzeczy w pisemnym uzasadnieniu jest o tyle realistyczne, że w ustnym uzasadnieniu M. Muszyński – będący sprawozdawcą wyroku – wskazał, że mimo umorzenia postępowania w odniesieniu do tzw. klauzuli sumienia i wolności działalności gospodarczej, ich analiza zawarta we wniosku Prokuratora Generalnego pozwoliła lepiej zrozumieć istotę rozstrzyganej sprawy.

Kryzys praworządności puka do naszych drzwi.

Wyrok jest również powiązany z wydarzeniami z 2015 roku, gdy rozpoczęło się stopniowe wygaszanie niezależności Trybunału Konstytucyjnego. Wówczas wiele osób nie zdawało sobie jeszcze sprawy, jak dotkliwe mogą być konsekwencje tego procesu.

Przez lata Trybunał funkcjonował w zbiorowej świadomości jako instytucja dość odległa od zwykłych ludzkich spraw, dlatego również zagrożenia związane z utratą przez tę instytucję niezależności traktowanie były jako mające niewielki wpływ na codzienne życie zwykłych ludzi.

Dla wielu osób wydany wczoraj wyrok stanie się jednak pierwszym namacalnym i bolesnym przykładem realnej zmiany, którą podporządkowany woli polityków jednej partii Trybunał może z dnia na dzień wprowadzić w życiu wszystkich osób zamieszkujących Polskę.

Instytucja, która została stworzona po to, aby stanowić tamę dla zagrożeń praw i wolności jednostki, zamieniła się niestety w maszynkę do eliminowana tych przepisów, które taką ochronę obecnie jeszcze przewidują.