Polscy producenci rzepaku od kilku lat zabiegali u kolejnych ministrów rolnictwa o zgodę na stosowanie neonikotynoidów - środków owadobójczych, które podtruwają i zabijają pszczoły oraz inne owady zapylające. Nie dostawali jej, bo na podstawie opinii naukowców używania ich zakazała Komisja Europejska.

Jednak gdy ministrem rolnictwa został przychylny producentom rzepaku

Nie poczekał nawet na opinie, o które - zgodnie z prawem - musiał poprosić i poprosił ministrów zdrowia i środowiska. Prokuratura, powiadomiona o sprawie przez Fundację Greenpeace Polska, przyznała, że minister złamał tym samym prawo, ale z absurdalnych powodów odmówiła wszczęcia śledztwa.

KE zabrania neonikotynoidów

Przez pięć lat polscy rolnicy nie mogli używać zabijających szkodniki substancji z grupy neonikotynoidów, ponieważ zostały uznane za potencjalnie zagrażające życiu pszczół i innych owadów zapylających. W 2013 roku stwierdził to Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA), a na podstawie jego opinii w tym samym roku Komisja Europejska zakazała ich sprzedaży i używania.

Choć - dodajmy - część naukowców uważa, że środki te nie są groźne dla owadów zapylających.

Jeśli jednak są - zagrożenie dla owadów to zarazem zagrożenie dla środowiska i rolnictwa. Naukowcy, którzy we współpracy z Greenpeace przygotowali “Narodową Strategię Ochrony Owadów Zapylających” przytaczają badania, według których zapylane przez owady gatunki to 75 proc. wszystkich roślin w ekosystemach lądowych. Od zapylaczy zależą plony 33 proc. globalnej wartości produkcji rolnej.

Pomimo opinii EFSA i zakazu KE co roku o dopuszczenie do obrotu środków owadobójczych, zawierających neonikotynoidy, wnioskowało jednak Krajowe Zrzeszenie Producentów Rzepaku i Roślin Białkowych (KZPRiRB). To branżowa organizacja, broniąca interesów rolników.

Plantatorzy rzepaku chcieli, by minister rolnictwa skorzystał z prawa do uchylania zakazu obrotu środków na 120 dni “gdy takie działanie okazuje się niezbędne z powodu niebezpieczeństwa, któremu nie można zapobiec za pomocą innych rozsądnych działań”.

Jurgiel odmawia w marcu...

Jak dowiedziała się Fundacja Frank Bold, zajmująca się m.in. kontrolą działalności lobbingowej, do ministra Jurgiela zrzeszenie producentów rzepaku wystąpiło po raz ostatni 19 marca 2018 roku.

Wniosek dotyczył środków Modesto 480 FS (zawierającego klotianidynę, substancję z grupy neonikotynoidów) oraz Cruiser OSR 322 FS (zawierającego tiametoksam, także neonikotynoid).

Zrzeszenie producentów rzepaku wnioskowało o zgodę na zasianie rzepaku zaprawionego neonikotynoidami w całej Polsce. Obszar upraw szacowało wówczas na 400 tys. hektarów. W październiku 2018 Juliusz Młodecki, prezes KZPRiRB przewidywał już jednak, że rzepakiem zostanie obsianych ponad 900 tys. hektarów. Czyli 2,9 proc. powierzchni Polski.

Sytuacja zmieniła się jednak radykalnie, gdy 20 czerwca 2018 roku na stanowisku ministra rolnictwa Jurgiela zastąpił Jan Krzysztof Ardanowski. Poseł PiS od 2001 roku, były już przewodniczący sejmowej Komisji Rolnictwa i Rozwoju Wsi, rolnik spod Torunia.

...Ardanowski pozwala w lipcu

Krajowe Zrzeszenie Producentów Rzepaku i Roślin Białkowych 3 lipca 2018, niecałe dwa tygodnie po zaprzysiężeniu Ardanowskiego, ponownie złożyło w ministerstwie rolnictwa wnioski o dopuszczenie do obrotu w 2018 roku owadobójczych środków niebezpiecznych dla pszczół. Tych samych, na które dwa miesiące wcześniej nie zgodził się minister Krzysztof Jurgiel: Modesto 480 FS oraz Cruiser OSR 322 FS.

Fundacja Frank Bold zapytała ministerstwo rolnictwa o wszystkie spotkania jego przedstawicieli z przedstawicielami Krajowego Zrzeszenia Producentów Rzepaku i Roślin Białkowych między 1 maja a 20 lipca 2018.

Według resortu nie doszło do żadnych spotkań od zaprzysiężenia ministra Ardanowskiego do 10 lipca, dnia w którym zrzeszenie odebrało powtórną decyzję w sprawie środków zawierających neonikotynoidy. O neonikotynoidach rozmawiali z przedstawicielami resortu jedynie 24 kwietnia 2018 roku. Tuż przed tym, jak Krzysztof Jurgiel nie wyraził zgody na ich stosowanie.

Wbrew przeszkodom

Ponowne złożenie wniosków przez KZPRiRB w lipcu 2018 dziwi także z powodu dodatkowych przeszkód, które stwarzały przepisy prawa i rolniczy kalendarz.

Zrzeszenie musiało zdawać sobie sprawę, że decyzja Jurgiela jest prawomocna, bo nie odwoływało się od niej i nie zaskarżyło jej do sądu administracyjnego.

Jeśli tak by się stało w tym przypadku, nasiona rzepaku zaprawione neonikotynoidami musiałyby zostać wycofane z użytku. Producenci i rolnicy nie mogliby ich sprzedać ani wysiać.

Poza tym wydawało się, że nie można spodziewać się zmiany decyzji ministra po tym, jak 29 maja 2018 Komisja Europejska wydała trzy rozporządzenia wykonawcze, zakazujące stosowania i sprzedaży neonikotynoidów (klotianidyny, tiametoksamu i imidachloprydy).

KE oparła się na opinii Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) z lutego 2018 roku, przesądzającej, że stosowanie zaprawianych neonikotynoidami nasion rzepaku ozimego stwarza m.in. wysokie niebezpieczeństwo dla owadów zapylających, w tym pszczół. Wcześniejsza opinia EFSA z 2013 roku w niektórych wypadkach wskazywała jedynie na brak pewności co do ich bezpieczeństwa.

KZPRiRB musiało też wiedzieć, że nawet gdyby Ardanowski zmienił decyzję swojego poprzednika, może być już za późno na wprowadzenie neonikotynoidów do obrotu przed siewami rzepaku w 2018 roku.

W północno-wschodniej Polsce zaleca się siać rzepak ozimy maksymalnie do 15 sierpnia, a w południowo-wschodniej najpóźniej do 25 sierpnia. Gdyby Ardanowski wydał decyzję w podobnym tempie, jak wcześniej Jurgiel, zapadłaby ona dopiero około 21 sierpnia.

Producenci nie zdążyliby przygotować ziaren zaprawionych neonikotynoidami przed końcem siewów. Właśnie z tego powodu w poprzednich latach zawsze wnioskowali o zezwolenia już w pierwszym kwartale roku.

Ardanowskiemu udało się jednak przezwyciężyć te wszystkie trudności w zawrotnym tempie. By czytelnik nie pogubił się w natłoku zdarzeń, przedstawiamy je w formie kalendarium.

3 lipca 2018

Zrzeszenie producentów rzepaku wysyła do ministerstwa rolnictwa wnioski o czasowe dopuszczenie do obrotu Modesto 480 FS oraz Cruiser OSR 322 FS, środków zawierających szkodliwe dla pszczół neonikotynoidy.

4 lipca 2018

Wnioski wpływają do resortu. Tego samego dnia Jan Krzysztof Ardanowski poprosił o ich zaopiniowanie ministra środowiska, ministra zdrowia oraz Instytut Ochrony Roślin - Państwowy Instytut Badawczy w Poznaniu.

Według kodeksu postępowania administracyjnego (art. 106 k.p.a.) adresaci muszą odpowiedzieć niezwłocznie, ale nie później niż po dwóch tygodniach od doręczenia pisma.

Minister Ardanowski zażądał jednak - bez podstawy prawnej - by ministrowie wydali opinie do 5 lipca, “mając na uwadze wnioskowany termin wydania zezwolenia”. Napisał tak, choć KZPRiRB nie wnioskowało o wydanie decyzji w określonym terminie. Do ministerstwa zdrowia wniosek Ardanowskiego wpływa jeszcze 4 lipca.

5 lipca 2018

Do ministerstwa środowiska wpływa wniosek Ardanowskiego o wydanie opinii (resort rolnictwa twierdzi jednak, że pismo wpłynęło dzień wcześniej).

Tego samego dnia ministerstwo rolnictwa otrzymuje odpowiedź z Instytutu Ochrony Roślin - Państwowego Instytutu Badawczego w Poznaniu. Pozytywną dla zrzeszenia producentów rzepaku.

9 lipca 2018

Jan Krzysztof Ardanowski wydaje zezwolenia dla Modesto 480 FS oraz dla Cruiser OSR 322 FS, chociaż nie dostał jeszcze opinii ws. ich szkodliwości dla ludzi i środowiska. Naruszył tym samym ustawę o środkach ochrony roślin (art. 7 par. 1), która pozwala ministrowi rolnictwa na wydanie czasowego pozwolenia na obrót środkiem zakazanym przez KE jedynie po zasięgnięciu opinii ministrów zdrowia i środowiska.

Także 9 lipca KZPRiRB składa kolejny wniosek. Tym razem prosi ministra Ardanowskiego o dopuszczenie do obrotu środka Cruiser 70 WS, wskazując, że środki ochrony roślin, których dotyczyły wydane 9 lipca 2018 roku zezwolenia są trudno dostępne i potrzebne są inne środki. Wygląda na to, że KZPRiRB w dniu wydania pierwszych zezwoleń już wiedziało o ich treści i było przygotowane do złożenia kolejnego wniosku.

10 lipca 2018

Ministerstwo rolnictwa prosi ministrów zdrowia i środowiska o zaopiniowanie wniosku, dotyczącego środka Cruiser 70 WS. Pisma wpływają następnego dnia.

13 lipca 2018

Jan Krzysztof Ardanowski wydaje zezwolenie dla Cruiser 70 WS.

16 lipca 2018

Minister środowiska wydaje opinię o środkach Modesto 480 FS i Cruiser OSR 322 FS. Jej treść jest negatywna, chociaż odwołuje się do stanu sprzed wydania przez EFSA opinii z lutego 2018 roku o szkodliwości neonikotynoidów dla zapylaczy. Wpływa do resortu rolnictwa następnego dnia.

19 lipca 2018

Minister zdrowia wydaje opinię o środkach Modesto 480 FS i Cruiser OSR 322 FS. Wskazuje na brak zagrożenia dla konsumentów, ale potencjalne zagrożenie dla owadów pożytecznych, w tym pszczół. Opinia wpływa do MR 20 lipca.

Tego samego dnia minister zdrowia wydaje też opinię o Cruiser 70 WS. Pisze o braku zagrożenia dla konsumentów. Nie wspomina o owadach zapylających. Opinia wpływa do MR 23 lipca.

Resort rolnictwa: opinie i tak są niewiążące

OKO.press zapytało ministerstwo rolnictwa, dlaczego minister Ardanowski wydał zgody bez wymaganych opinii. Resort wyjaśnił, że opinie nie są wiążące dla ministra, a skoro tak - minister nie musi na nie czekać.

Greenpeace skarży Ardanowskiego

“Stanowisko ministra Ardanowskiego jest w oczywisty sposób sprzeczne z prawem. Mógł wydać decyzję dopiero wtedy, gdy postanowienia ministrów środowiska i zdrowia stałyby się ostateczne. Minister Ardanowski nie miał również prawa do samodzielnego wyznaczania im terminów na zajęcie stanowiska. Oznacza to, że otwarcie przyznaje się do naruszania prawa, w tym tego najważniejszego - konstytucji. Jej artykuł 7 mówi jasno: organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa” - komentuje dla OKO.press Bartosz Kwiatkowski, dyrektor Fundacji Frank Bold.

Z powodu naruszeń prawa przez ministra Ardanowskiego Fundacja Greenpeace Polska we wrześniu 2018 roku zwróciła się do niego o wznowienie postępowań dotyczących neonikotynoidów. Gdy odmówił, w październiku 2018 zaskarżyła trzy jego odmowy do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie.

WSA przyznał Greenpeace’owi rację, ale w dwóch sprawach resort odwołał się do Naczelnego Sądu Administracyjnego. W kolejnej, pomimo uprawomocnienia się wyroku,

Skutki decyzji ministra sięgają jednak znacznie dalej niż twierdzi on sam.

• Po 120 dniach gdy producenci rzepaku mogli stosować neonikotynoidy rozpoczął się okres 6 miesięcy, kiedy środek mógł pozostawać w obrocie,
• a następnie okres kolejnych 12 miesięcy, kiedy środek może być unieszkodliwiany, składowany i stosowany. Kończy się on dopiero w maju 2020 roku.

Z tego względu Greenpeace zaskarżył do sądu administracyjnego również i tę decyzję ministra.

Sąd: prokuratura ma zbadać sprawę

W listopadzie 2018 roku Greenpeace zawiadomił też prokuraturę o podejrzeniu popełnienia przestępstwa przez ministra Ardanowskiego lub pracowników jego resortu odpowiedzialnych za wydanie decyzji o dopuszczeniu do obrotu neonikotynoidów.

Greenpeace uzasadniał, że Ardanowski lub jego pracownicy mogli przekroczyć kompetencje, celowo naruszając przepisy na szkodę interesu publicznego (art. 231 kodeksu karnego).

czyli czy nie popełnił przestępstwa opisanego w art. 228 kodeksu karnego. Greenpeace wskazywał na potrzebę zbadania powiązań i spotkań pracowników ministerstwa z producentami rzepaku i środków ochrony roślin.

27 listopada 2018 roku Prokuratura Rejonowa Warszawa Śródmieście odmówiła jednak wszczęcia śledztwa. Prokurator Bartosz Tomczak w uzasadnieniu nawet nie wspomniał o możliwości przyjęcia przez ministra Ardanowskiego korzyści majątkowej.

Ale uznał, że prawo karne powinno być stosowane tylko wtedy, gdy nie da się zastosować innych przepisów. A w tym przypadku - zdaniem prokuratora - można było skorzystać z innej drogi, bo decyzje ministra można było zaskarżyć do WSA, co Greenpeace zrobił.

“Taka argumentacja jest oczywiście absurdalna - gdyby było tak, jak chce prokurator, to w wypadku kradzieży najpierw musielibyśmy dochodzić zwrotu rzeczy przed sądem cywilnym, a dopiero gdy złodziej po zakończeniu procesu dalej odmawiałby oddania nam naszej własności, moglibyśmy o sprawie zawiadomić policję lub prokuratora” - komentuje Kwiatkowski dla OKO.press.

Zgodnie z taką wykładnią wszyscy urzędnicy przekraczający kompetencje byliby bezkarni, a przepis kodeksu karnego o przekroczeniu uprawnień przez urzędników - zbędny.

Greenpeace złożył więc zażalenie na postanowienie prokuratora. I 30 sierpnia 2019 roku Sąd Rejonowy dla Warszawy-Śródmieścia w Warszawie uchylił je. Prokurator Tomczak będzie musiał ponownie zbadać, czy dopuszczając neonikotynoidy do obrotu, minister Ardanowski nie przekroczył uprawnień i czy nie wiązało się to z korzyściami majątkowymi.

Tekst powstał we współpracy z portalem jawnylobbing.org.