Wybory 2023 na żywo. Duda o szkodliwych sojuszach, narodowcy o komunistach. Kaczyński o zawsze złych Niemcach

O kierunku zmian w polskiej szkole zadecydują 15 października przy urnach wyborcy i wyborczynie. Jeśli to opozycja demokratyczna zdobędzie parlamentarną większość, rozpocznie się czas poważnych korekt. Ale to nie musi oznaczać chaosu, który pamiętamy z czasów deformy Anny Zalewskiej. Szczególnie, że nikt nie zamierza wymyślać prochu od nowa.

10 rozwiązań na 100 dni

SOS dla edukacji, które zrzesza ponad 40 organizacji społecznych, przygotowało pakiet ratunkowy dla szkół na pierwszych 100 dni nowych rządów. Podpisały się pod nim wszystkie partie wchodzące w skład Trzeciej Drogi, Koalicji Obywatelskiej i Lewicy. O tym, że to zobowiązanie, które politycy traktują poważnie, mówiła w Programie Politycznym OKO.press posłanka Lewicy, Agnieszka Dziemianowicz-Bąk.

„Edukacja mocno wybrzmiewa w kampanii wyborczej, a szkoła stoi przed szansą na zmiany. Toczy się konstruktywna rozmowa, jak usunąć absurdy i deformacje systemu oświaty. Rozmowa została zainicjowana przez SOS dla Edukacji, ale jest otwarta, bo prowadzona z udziałem środowisk szkolnych, akademickich, samorządowych i związkowych. Pokazujemy, co trzeba zmienić zaraz po wyborach, a co wymaga wspólnie wypracowanej strategii na najbliższe kilka lat” – mówi OKO.press Alicja Pacewicz z SOS dla edukacji. „Cieszymy się też, że partie prodemokratyczne podpisały się pod Obywatelskim Paktem dla Edukacji i przyjęły 10 rozwiązań na pierwsze 100 dni nowego rządu. To się da zrobić!” – dodaje.

1. Likwidacja luki oświatowej – zwiększyć subwencję

W ciągu ostatnich ośmiu lat wzrost subwencji oświatowej nie nadążał za rosnącymi kosztami utrzymania szkół. Samorządy musiały przeznaczać na edukację coraz więcej środków własnych. Przykład? Kraków do edukacji dopłacał: 719,7 mln zł w 2019 roku, 771,2 mln zł w 2020 roku, i aż 910,6 mln zł – w 2021 roku.

Subwencja wystarczała na pokrycie mniej niż połowy wydatków na oświatę. Warszawa w ubiegłym roku na edukację wydawała 5,5 mld zł, a subwencja wynosiła 2,7 mld zł. Problemy mają także małe, mniej zamożne gminy. Wójt Sadownego na Mazowszu przyznał w rozmowie z OKO.press, że edukację finansuje się tam kosztem innych inwestycji. Do szkół samorząd dopłaca rocznie 3,5 mln zł. Z subwencji pochodzi 5 mln zł.

Jak pisze SOS dla edukacji, jeszcze kilkanaście lat temu subwencja oświatowa stanowiła 2,5 proc. produktu krajowego brutto, obecnie jej udział w PKB spadł poniżej 2 proc.

Rozwiązanie? Zasypać lukę oświatową, która wynosi dziś co najmniej 1 proc. PKB. Nie trzeba tego robić skokowo, można rozwojowo – kluczowa w tym procesie będzie ocena finansów państwa i odbudowanie dochodów własnych samorządów, które w ostatnich latach zostały znacząco uszczuplone.

2. Pensje nauczycieli – wzrost o 20 proc. teraz!

Tego postulatu nie trzeba nadmiernie tłumaczyć, bo co najmniej od sześciu lat wszyscy żyją postępującą pauperyzacją zawodu nauczyciela. Niskie wynagrodzenia to czynnik, który wypycha wielu pedagogów z zawodu, przyczyniając się do coraz poważniejszego problemu kadrowego.

I nie chodzi tylko o wakaty, których jest rekordowo dużo (ponad 7 tys. nieobsadzonych etatów w trakcie roku szkolnego, co oznacza setki godzin zajęć lekcyjnych na zastępstwach lub wręcz odwoływanych), ale także nadmierne obłożenie pracą nauczycieli, którzy zostali w szkołach.

Praca na 1,5 etatu, wypożyczanie nauczycieli między szkołami, zatrudnianie osób poniżej kwalifikacji – to wszystko radykalnie obniża jakość polskiej edukacji. I zniechęca do szkół publicznych, co widać szczególnie w dużych, zamożnych miastach, gdzie odsetek uczniów w szkołach niepublicznych, szczególnie na etapie szkół ponadpodstawowych, często przekracza 20 proc.

Jak pisze SOS dla edukacji, wynagrodzenie nauczyciela, który rozpoczyna pracę w zawodzie, w Polsce jest dziś najniższe w całej Unii Europejskiej (i wynosi zaledwie 90 zł więcej niż pensja minimalna). Przy obecnym poziomie płac nauczycieli, od których najwięcej zależy w całym systemie oświaty, żadne zmiany prawne i organizacyjne szkole nie pomogą.

Rozwiązanie? Wprowadzenie podwyżek, które odpowiadają oczekiwaniom związków zawodowych. Na dziś pensja zasadnicza powinna wzrosnąć o 20 proc., co zrekompensowałoby straty wynikające z inflacji. W ślad za tym należałoby przebudować system wynagradzania nauczycieli – pensje powinny rosnąć równo z płacami w gospodarce, a wypłata nie powinna odstraszać adeptów od podejmowania pracy w zawodzie.

Kolejny szybki krok to wprowadzenie pakietu zmian pod hasłem „Ułatwiamy życie nauczycielkom i nauczycielom”. Obejmowałby m.in. uproszczenie kryteriów oceny pracy, czy gwarancję szkoleń, a także przerw w trakcie pracy.

3. Podstawy programowe – więcej elastyczności i kreatywności

Odchudzić – ten czasownik w zestawieniu z podstawą programową słyszał pewnie każdy rodzic, uczeń i nauczyciel. I nic dziwnego, bo nadmiernie obłożenie pracą, anachroniczność, a także usztywnienie to największe błędy rządów PiS w obszarze programów nauczania.

Rozwiązanie? SOS dla edukacji proponuje, żeby powołać zespół ds. odchudzenia podstawy programowej, którego zadaniem będzie jej uproszczenie, koncentracja na kompetencjach oraz rezultatach, zamiast narzucaniu całkowicie zuniformizowanego modelu kształcenia, zabijającego inwencję nauczycieli i uczniów.

Ale to nie koniec, trzeba także:

• zlikwidować przypisanie liczby godzin przedmiotu do poszczególnych klas, pozostawiając ogólną liczbę godzin na etapie kształcenia;
• zrezygnować z ograniczeń w organizacji pracy w grupach międzyoddziałowych, międzyklasowych i międzyszkolnych ze wszystkich przedmiotów, co umożliwi m.in. pracę projektową;
• zwiększyć liczbę godzin do dyspozycji dyrektora i dyrektorki szkoły, głównie z przeznaczeniem na kształcenie tzw. kompetencji przyszłości.

4. Fundusz zajęć dodatkowych dla szkół samorządowych

Zamiast Willi Plus, zasypywanie nierówności. Dziś mniej zamożne gminy często nie mają pieniędzy, by samodzielnie rozwijać ofertę zajęć pozalekcyjnych dla uczniów i uczennic.

Rozwiązanie? Zlikwidować przydzielanie dotacji „po uważaniu”, a wprowadzić fundusz zajęć dodatkowych dla szkół prowadzonych przez samorządy. Każde dziecko w Polsce miałoby w ten sposób dostęp do trzech godzin zajęć dodatkowych w tygodniu, które uwzględniałyby zainteresowania i potrzeby konkretnych uczniów i uczennic.

5. Dość kuratorów-polityków i ręcznego sterowania

Upolitycznienie kuratoriów oświaty było pomysłem PiS na dyscyplinowanie niepokornych dyrektorów i nauczycieli, a także tępienie uczniowskiej inicjatywy.

Rozwiązanie? Należy bezwzględnie zakazać pełnienia funkcji kuratora przez osoby będące członkami partii politycznej (na wzór wyższych stanowisk w służbie cywilnej). Kandydaci powinny być wyłaniani w oparciu o profil kompetencyjny i wszechstronną, profesjonalną ocenę, która uwzględnia ocenę znajomości przepisów oświatowych, badanie kompetencji zarządczych i komunikacyjnych, badanie kompetencji w zakresie zarządzania zespołem.

Dodatkowo należy:

• wprowadzić możliwość odwołania kuratora przez sąd administracyjny ze względu na naruszenie zasady politycznej neutralności;
• odsunąć kuratoria od zarządzania oświatą samorządową – nadzór pedagogiczny nie może być pomieszany z funkcjami, które powinny należeć do organu prowadzącego;
• wycofać przedstawicieli kuratoriów z komisji konkursowych wyłaniających kandydatów i kandydatki na stanowiska dyrektorskie;
• wyjąć z kompetencji kuratora wiążące żądanie odwołania dyrektora i zastąpić je możliwością zwrócenia się do sądu administracyjnego o odwołanie dyrektora w sytuacji nieusunięcia uchybień w działalności szkoły.

6. Koniec z papierologią

Na obłożenie obowiązkami biurokratycznymi nauczyciele narzekają równie często jak na niskie płace. Często opowiadają, że przez papierologię nie mają czasu na to, co najważniejsze, czyli indywidualną pracę z uczniem.

Jak podaje SOS dla edukacji, dziś Polska szkoła to fabryka dokumentów, które produkuje się nie tylko dlatego, że wymaga tego prawo, ale aby zabezpieczyć się na wypadek uciążliwych kontroli kuratoryjnych. W 2022 roku MEiN opublikowało listę ponad 50 dokumentów, które są tworzone w szkołach mimo braku obowiązku prawnego.

Rozwiązanie? Uruchomić w MEiN program „gilotyny regulacyjnej” – stałego zbierania uwag dotyczących nadmiernych obciążeń biurokratyczno-regulacyjnych wraz z regularnym usuwaniem tych zbędnych. Rolą kuratora powinno być tępienie nadprodukcji dokumentów.

7. Ustawa o prawach uczennic i uczniów

Czy szkoła może być prawdziwie demokratyczna? Mogłaby, gdyby zaktualizować szkolne statuty i zasilić moce samorządów uczniowskich. Dziś te drugie nie mają ani kompetencji, ani finansów na własną działalność. Zmianie musi też ulec system oceniania: informacja zwrotna i ocena opisowa powinny być standardem.

Rozwiązanie?

• Powołać Rzecznika Praw Uczniowskich – urząd ogólnopolski, który będzie koordynować kwestię praw ucznia, wyposażony w pewien zakres kompetencji władczych – a obok niego będą funkcjonowali rzecznicy lokalni przy organach prowadzących szkoły;
• dać prawo weta samorządom uczniowskim w szkołach ponadpodstawowych i szkołach dla dorosłych (w formie referendum) w stosunku do zmian statutu, które dotyczą praw i obowiązków uczniowskich;
• zezwolić na organizowanie zbiórek pieniędzy przez SU oraz stworzyć fundusz, który mógłby przekazywać środki na działalność SU;
• przewietrzyć statuty szkół – w ciągu pierwszych 100 dni opublikować wytyczne do nowelizacji statutów szkół w zakresie najczęściej występujących w nich błędów;
• do ustawy o prawach uczniowskich wprowadzić zamknięty katalog obowiązków ucznia/uczennicy, które statut szkoły jedynie szczegółowo dookreśla;
• przebudować model oceniania wewnątrzszkolnego – ocena opisowa i informacja zwrotna jako zasada;
• zmienić oceny zachowania na opisową informację zwrotną lub całkowicie je znieść.

8. Współpraca z organizacjami społecznymi

Jak pisze SOS dla edukacji, dyskusja o obecności organizacji pozarządowych w szkołach, która przetoczyła się przy okazji kolejnych wersji „lex Czarnek”, pozostawiła wiele wątpliwości co do współpracy na linii organizacje społeczne – szkoły. Nawet jeśli rozwiązania radykalnie utrudniające tę współpracę ostatecznie nie stały się prawem, to skutkują tzw. efektem mrożącym.

Rozwiązanie? Obecność organizacji społecznych w szkołach nie może być regulowana centralnie, powinna należeć do decyzji konkretnej szkoły. Państwo ma za zadanie gwarantować rodzicom prawo do decydowania o udziale dziecka w zajęciach prowadzonych we współpracy z NGO.

9. Reaktywacja rad oświatowych

Przepisy Prawa oświatowego pozwalają na powoływanie przez samorządy rad oświatowych jako organu opiniodawczo-doradczego w sprawach edukacyjnych, ale w praktyce takich lokalnych podmiotów działa niewiele.

Rozwiązanie? Wspierać i propagować rozwiązania instytucjonalne pozwalające na włączanie lokalnych społeczności w samorządową politykę oświatową – współtworzenie i monitorowanie jej realizacji, konsultowanie decyzji np. dotyczących sieci szkół, udział w komisjach w otwartych konkursach ofert na realizację zadań publicznych z zakresu edukacji w trybie ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie.

10. Komisja Edukacji Narodowej

Trwałe odpolitycznienie edukacji to najważniejszy cel organizacji społecznych. Chodzi o to, by pomysły na wychowanie i kształcenie nie zmieniały się w cyklach czteroletnich, a cały system był odporny na naciski i różne skręty ideologiczne.

Rozwiązanie? Powołać Komisję Edukacji Narodowej jako zespół niezależnych ekspertów i ekspertek do opracowania propozycji i wariantów zmian systemowych, m.in. w takich obszarach, jak: podstawa programowa, finansowanie oświaty, kształcenie, rozwój i ścieżka kariery nauczycieli, przyszłość nadzoru pedagogicznego, rola niepublicznej oświaty w systemie, regulacja nauczania domowego. To od nich miałyby zależeć dalsze kierunki zmian w oświacie.