ONZ sprawdzi, czy Polska przestrzega Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych. Lista braków jest długa

Konwencję ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych podpisał w 2007 rząd Jarosława Kaczyńskiego, a ratyfikował rząd Donalda Tuska w 2012. Konwencja nakłada na Polskę obowiązek zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami możliwość pełnego i równego korzystania ze wszystkich praw człowieka.

Rzecznik Praw Obywatelskich jest niezależnym organem monitorującym wykonywanie postanowień Konwencji w Polsce. We wrześniu 2018 roku Komitet z siedzibą w Genewie zbada sprawozdanie Polski z wdrożenia jej postanowień i wyda rekomendacje dla Polski.

W marcu 2018 w ramach tej procedury Komitet wydał "listę kwestii" - pytań dotyczących stanu praw osób z niepełnosprawnościami. Było ich ponad 50. Dotyczyły m.in. istnienia w polskim prawie anachronicznej instytucji ubezwłasnowolnienia, ochrony przed przemocą osób chorujących psychicznie, wsparcia dla uczniów z niepełnosprawnościami.

Adam Bodnar, odnosząc się do "listy kwestii" z uwzględnieniem uwag rządu polskiego, przedstawił Komitetowi listę 84 rekomendacji. Zwraca w niej przede wszystkim uwagę na to, że Polska nadal nie ma mechanizmów prawnych i instytucjonalnych, które gwarantowałyby osobom z niepełnosprawnościami możliwość korzystania ze wszystkich praw człowieka na równych zasadach.

Lista kwestii Komitetu i odpowiedzi RPO

KWESTIA ustawodawstwa promującego prawa osób z niepełnosprawnościami

Rzecznik podkreśla, że w Polsce nie przyjęto strategii wdrażania Konwencji. Programy takie jak „Za życiem” nie mają charakteru kompleksowego. Obecnie trwają prace nad rządową Strategią na rzecz osób niepełnosprawnych na lata 2018-2030. Nie są jednak znane szczegóły.

Rekomendacje RPO:

• przyjęcie kompleksowej, ogólnokrajowej strategii wdrażania postanowień Konwencji,
• doprowadzenie do tego, że rządowa Strategia na rzecz osób niepełnosprawnych będzie zgodna z Konwencją.

KWESTIA orzecznictwa o niepełnosprawności

W polskim prawie nie ma jednej powszechnie obowiązującej definicji niepełnosprawności (są różne, a podstawowe znaczenie ma definicja z ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych).

W sposób niezgodny z Konwencją systemy orzecznicze skupiają się na dysfunkcjach danej osoby, określając niepełnosprawność jako niezdolność do efektywnego pełnienia ról społecznych oraz używając takich pojęć, jak niezdolność do pracy czy niezdolność do samodzielnej egzystencji. Trwają prace Międzyresortowego Zespołu ds. Opracowania Systemu Orzekania o Niepełnosprawności oraz Niezdolności do Pracy. Zasadnicze wątpliwości RPO budzą plany używania w tym kontekście terminu „osoby niesamodzielne”, co jest niezgodne z Konwencją. W polskim prawie nadal występują terminy stygmatyzujące, jak np. „niedorozwój umysłowy”, „kalectwo”.

Rekomendacje RPO:

• zrezygnowanie z planów wprowadzenia orzekania „o niesamodzielności” na rzecz orzekania „o potrzebnym wsparciu w czynnościach życia codziennego i czynnościach pielęgnacyjnych”,
• wdrożenie jednolitego systemu orzekania w zakresie funkcjonowania osób z niepełnosprawnościami we wszystkich obszarach życia (w tym m.in. edukacji, pracy, zabezpieczenia społecznego i zdrowia). Chodzi o orzekanie o tym, jakie wsparcie potrzebne jest danej osobie. Trzeba przy tym uwzględniać różne potrzeby osób i grup.

KWESTIA konsultacji rządu z organizacjami osób z niepełnosprawnościami

Problem dobrze widać na przykładzie niedawnego protestu osób z niepełnosprawnościami i ich opiekunów w Sejmie. W jego trakcie rząd najpierw podpisał porozumienie z Krajową Radą Konsultacyjną (według członków Rady zostało wykorzystane przez rząd wbrew ich intencjom). Potem rząd zorganizował spotkania ze środowiskiem osób z niepełnosprawnościami. Nie zaproszono na nie przedstawicieli protestujących i większości dużych organizacji osób z niepełnosprawnościami oraz działających na rzecz osób z niepełnosprawnościami - pozbawiając te środowiska wpływu na kształt proponowanych rozwiązań (bez zaproszenia udział w spotkaniu był niemożliwy).

Według RPO brakuje jednolitych procedur prowadzenia konsultacji z organizacjami osób z niepełnosprawnościami. Kompetencje pełnomocników rządu ustalone są w taki sposób, że Pełnomocnik ds. Osób Niepełnosprawnych podejmuje działania jedynie w odniesieniu do obszaru zatrudnienia i rehabilitacji, a Pełnomocnik ds. Równego Traktowania nie prowadzi działań na rzecz niepełnosprawnych.

Rekomendacja RPO:

• poprawa lub ustanowienie nowych form i procedur włączania osób z niepełnosprawnościami, ich organizacji lub organizacji działających na ich rzecz w proces decyzyjny dotyczący projektowania i wdrażania polityk publicznych, w szczególności odnoszących się do realizacji praw osób z niepełnosprawnościami

KWESTIA eliminacji z ustawodawstwa poniżającej terminologii

Rekomendacja RPO:

• Potrzebny jest przegląd aktów prawnych pod kątem słownictwa o „niepełnosprawności”, poszczególnych rodzajów niepełnosprawności i „osób z niepełnosprawnościami” oraz wyeliminowanie pojęć przestarzałych i pejoratywnych (np. „niesamodzielny”).

KWESTIA zniesienia zastrzeżeń Polski do Konwencji i przyjęcie Protokołu Fakultatywnego do niej

Gdyby Polska ratyfikowała Protokół Fakultatywny do Konwencji, osoby z niepełnosprawnością miałyby większe prawa, bo Komitet ONZ mógłby badać skargi indywidualne z Polski.

Jednak rząd nie planuje ratyfikacji Protokołu. Zapowiada jednak, że ponownie się nad tym zastanowi po tym, jak ONZ oceni sposób wykonywania przez Polskę Konwencji.

Rekomendacje RPO:

• ratyfikacja przez Polskę Protokołu Fakultatywnego do Konwencji,
• wypowiedzenie przez Polskę Oświadczenia Interpretacyjnego do art. 12 Konwencji (w oświadczeniu tym strona polska interpretuje art. 12 konwencji w sposób zezwalający na stosowanie instytucji ubezwłasnowolnienia - co kwestionuje RPO, opowiadający się za zniesieniem ubezwłasnowolnienia).

KWESTIA prawa zakazującego dyskryminacji osób z niepełnosprawnościami

Rekomendacje RPO:

• zmienić ustawę o równym traktowaniu, tak by wprowadzić zakaz dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność w obszarze zabezpieczenia społecznego, dostępu do usług, w tym usług mieszkaniowych, rzeczy oraz nabywania praw lub energii, opieki zdrowotnej, a także oświaty i szkolnictwa wyższego (dziś zakaz taki dotyczy tylko obszaru zatrudnienia),
• zapewnić w tej ustawie możliwości dochodzenia zadośćuczynienia pieniężnego także za krzywdy o charakterze moralnym oraz naruszenie godności osoby z niepełnosprawnością.

KWESTIA umożliwienia osobom z niepełnosprawnościami składania skarg na dyskryminację

Rekomendacje RPO:

• działać na rzecz zwiększenia świadomości osób z niepełnosprawnościami o przysługujących im prawach,
• zmienić ustawę o nieodpłatnej pomocy prawnej w celu zapewnienia obowiązku pomocy w formie uwzględniającej potrzeby osób z niepełnosprawnościami (tę zmianę właśnie podpisał prezydent).

KWESTIA zwalczania dyskryminacji osób LGBTI z niepełnosprawnościami

RPO podkreśla, że osoby LGBTI z niepełnosprawnościami, doświadczające dyskryminacji wielokrotnej (czyli także z powodu orientacji seksualnej lub tożsamości płciowej) nie mogą żądać odszkodowania w związku z tego rodzaju dyskryminacją. Nie ma oficjalnych danych na temat ośrodków prowadzących „terapie konwersyjne”. Przepisy nie przewidują finansowania takich „terapii” ze środków publicznych, ale nie istnieje akt prawny zakazujący wprost ich prowadzenia.

Rekomendacje RPO:

• zmienić ustawę o równym traktowaniu tak, by dała efektywne środki ochrony przed dyskryminacją wielokrotną
• zakazać „terapii konwersyjnych”.

KWESTIA przemocy wobec kobiet, w tym kobiet z niepełnosprawnościami

Kobiety z niepełnosprawnościami, zwłaszcza mieszkanki wsi i małych miast, są bardziej narażone na przemoc.

Rekomendacje RPO:

• uwzględnić w programie przeciwdziałania przemocy w rodzinie specyficznych potrzeb kobiet z niepełnosprawnościami,
• tworzyć programy, które będą ograniczały przemoc ze względu na płeć i niepełnosprawność, także w sferze publicznej,
• pozwolić na izolację sprawcy także poza postępowaniem karnym oraz poprawić skuteczność ochrony ofiar,
• upowszechnianie wiedzy o przemocy ze względu na płeć i o dostępnych formach pomocy,
• zwiększać świadomości przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości - aby nakazy opuszczenia mieszkania zajmowanego wspólnie z ofiarą przemocy domowej wydawano zawsze, kiedy wymaga tego bezpieczeństwo ofiary.

KWESTIA deinstytucjonalizacji opieki nad dziećmi z niepełnosprawnościami

Dziś ponad tysiąc osób poniżej 18. roku życia przebywa w domach pomocy społecznej. Dzieci z niepełnosprawnościami przebywają również w placówkach opiekuńczo-wychowawczych.

Rekomendacje RPO:

• trzeba przyjąć i realizacja programu deinstytucjonalizacji opieki nad dziećmi z niepełnosprawnościami. Chodzi o to, by potrzebna pomoc dostępna była na miejscu, w środowisku zamieszkania – a nie w DPS-ach,
• trzeba szybko zabrać dzieci z DPS-ów i zapewnić im inne, nieinstytucjonalne formy opieki.

KWESTIA dostępności budynków dla osób z niepełnosprawnościami

Przepisy gwarantują w Polsce jedynie dostępność budynków dla osób na wózkach. To za mało w momencie, gdy coraz powszechniejsze są standardy projektowania uniwersalnego, tj. takiego, które każe myśleć o wszystkich newralgicznych elementach budynku i jego najbliższego otoczenia z punktu widzenia odbiorcy zmagającego się z różnymi dysfunkcjami.

Rekomendacja RPO:

• wprowadzenie wymogu, by nowe obiekty budować zgodnie z zasadami uniwersalnego projektowania, dostosowania do potrzeb osób z niepełnosprawnościami obiektów wybudowanych przed 1995 roku.

KWESTIA języka migowego i technologii wspomagających

Rekomendacja RPO:

• nowelizacja ustawy o języku migowym, tak aby wszystkie instytucje finansowane ze środków publicznych (w tym przychodnie, szpitale i sądy) musiały zapewniać tłumacza migowego.

KWESTIA dostępności stron internetowych instytucji publicznych oraz bankomatów Wskaźnik dostępności publicznych stron internetowych wciąż kształtuje się na poziomie 40-50 proc.

Rekomendacje RPO:

• poprawienie dostępności publicznych serwisów internetowych,
• wprowadzenie sankcji za brak wdrożenia tych rozwiązań,
• określenie standardów zapewniających dostępność bankomatów (nie mamy regulacji nakazujących zapewnienie dostępności bankomatów).

KWESTIA zapewnienia wszystkim osobom z niepełnosprawnościami pełnej zdolności do czynności prawnych poprzez zniesienie instytucji ubezwłasnowolnienia

Polska nie zastąpiła instytucji ubezwłasnowolnienia systemem wspieranego podejmowania decyzji i przywrócenia osobom z niepełnosprawnościami pełnej zdolności do czynności prawnych.

Rekomendacje RPO:

• uchylić artykuł 13 i 16 kodeksu cywilnego o ubezwłasnowolnieniu i wprowadzić nowe regulacje oparte na modelu wspieranego podejmowania decyzji,
• szkolić prawników, zwłaszcza prokuratorów, w zakresie wolności i praw osób z niepełnosprawnościami, zwłaszcza do korzystania z pełnej zdolności do czynności prawnych.

KWESTIA dostępu do wymiaru sprawiedliwości

Organy wymiaru sprawiedliwości nie mają obowiązku stosowania w kontaktach z osobami z niepełnosprawnościami polskiego języka migowego, alfabetu Braille’a, czy komunikacji wspomagającej lub alternatywnej. Istotną barierą jest niedostępność architektoniczna budynków wielu sądów i prokuratur.

Rekomendacje RPO:

• zmienić przepisy ograniczające możliwość bycia świadkiem w sądach przez osoby z niepełnosprawnościami,
• upowszechniać korzystanie z formy przesłuchania świadka na odległość,
• wprowadzić obowiązek stosowania polskiego języka migowego, alfabetu Braille’a, komunikacji wspomagającej lub alternatywnej we wszystkich instytucjach wymiaru sprawiedliwości,
• wprowadzić obowiązkowe szkolenia dla wszystkich pracowników wymiaru sprawiedliwości i organów ścigania co do praw osób z niepełnosprawnościami.

PROBLEMY osób z niepełnosprawnościami przebywających w instytucjach opieki

Rząd nie zbiera danych o liczbie osób z niepełnosprawnościami umieszczonych w instytucjach bez ich zgody. Od 1 stycznia 2018 przyjęcie osoby ubezwłasnowolnionej za zgodą jej przedstawiciela ustawowego, ale bez jej zgody, wymaga orzeczenia sądu.

Nie są prowadzone systemowe działania w celu reintegracji w rodzinach i społecznościach osób umieszczonych w instytucjach bez ich zgody.

Rekomendacja RPO:

• stworzenie systemu całodobowego wsparcia środowiskowego dla osób z niepełnosprawnością, które - wobec jego braku - obecnie przebywają w różnego rodzaju instytucjach jedynie z powodu braku takiego wsparcia.

Osoby z niepełnosprawnościami psychospołecznymi umieszczone w jednostkach penitencjarnych, przed umieszczeniem ich w szpitalu psychiatrycznym

Rekomendacje RPO:

• usprawnienie procesu wczesnej identyfikacji osób z niepełnosprawnościami i rozpoznawania ich potrzeb związanych z udziałem w postępowaniu karnym jeszcze przed przybyciem do placówki penitencjarnej,
• zapewnienie bezzwłocznego umieszczania osoby, wobec której orzeczono środek zabezpieczający, w odpowiedniej jednostce, zmiana prawa przez nieprzyjmowanie do aresztu śledczego lub zakładu karnego osoby w stanie bezpośredniego zagrożenia życia.

KWESTIA monitoringu przemocy wobec osób z niepełnosprawnościami w szpitalach psychiatrycznych i DPS-ach

Prawo przewiduje jedynie ogólną możliwość przeprowadzenia przez sędziego o każdej porze kontroli legalności umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym i w DPS osób z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną.

Rekomendacje RPO:

• zwiększenie ochrony przed przemocą w DPS i szpitalach psychiatrycznych i zapewnienie skutecznych środków ochrony prawnej przed przemocą instytucjonalną,
• organy ścigania powinny mieć umiejętności identyfikowania i reagowania na przemoc w opiekuńczych jednostkach zamkniętych,
• wprowadzenie kryminalizacji nawoływania do nienawiści i znieważeń, w tym znieważeń publicznych, z powodu rzeczywistej lub domniemanej niepełnosprawności.

KWESTIA deinstytucjonalizacji opieki i zapewnienie niezależnego życia w społeczności lokalnej, ze wsparciem asystenta osobistego

Polska nie ma żadnego planu, ani działań na rzecz deinstytucjonalizacji opieki. Nie mamy planów systemowego zapewnienia asystentury osobistej osobom z niepełnosprawnościami. Polska nie ma planu rozwoju usług świadczonych na poziomie społeczności lokalnej.

Rekomendacje RPO:

• stworzyć krajową strategii deinstytucjonalizacji,
• rozwijać wsparcie na poziomie społeczności lokalnych oraz nieprzyjmowanie do instytucji kolejnych osób, uregulować w ustawie usługi asystenta osobistego i zapewnienie ich dostępności w stopniu adekwatnym do potrzeb.

KWESTIA dostępności urządzeń ułatwiających poruszanie się osób z niepełnosprawnościami

Rekomendacje RPO:

• wprowadzić standardy jakościowe do systemu finansowania urządzeń ułatwiających poruszanie się osobom z niepełnosprawnościami,
• zwiększyć dofinansowanie tych urządzeń – niezależnie od kryterium dochodowego uruchomić program dofinansowania zakupu indywidualnych środków transportu.

KWESTIA formatów łatwych do czytania we wszystkich obszarach życia

Urzędy nie są obowiązane do tworzenia tekstów łatwych do czytania. Żaden akt prawny, ani informacja publiczna w Polsce nie jest przygotowywana w takim formacie.

Rekomendacja RPO:

• opracować formaty łatwe do czytania z obowiązkiem ich wykorzystywania przez podmioty realizujące zadania publiczne.

KWESTIA uchylenia zakazu zawierania małżeństw przez osoby z niepełnosprawnością psychiczną lub intelektualną

Od momentu ratyfikacji Konwencji jedynie RPO podjął próbę wyeliminowania z porządku prawnego zapisu zabraniającego zawierania małżeństw osobom z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną. Rząd nie prowadzi żadnych prac.

Rekomendacja RPO:

• znieść względny zakaz zawierania małżeństw przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną.

KWESTIA wsparcia dla rodziców z niepełnosprawnościami

W Polsce nie ma systemu wsparcia osób z niepełnosprawnościami, które są rodzicami. Często konkretna pomoc staje się ingerencją w ich życie rodzinne. Są przypadki ograniczania władzy rodzicielskiej osobom z niepełnosprawnością intelektualną, czy osobom głuchym ze względu na ich niepełnosprawność i brak odpowiedniego wsparcia.

Rekomendacje RPO:

• stworzyć system wsparcia w wykonywaniu funkcji rodzicielskich,
• zapewnić pomoc w zakresie i formach adekwatnych do potrzeb,
• szkolić pracowników socjalnych oraz sędziów nt. wolności i praw osób z niepełnosprawnościami, szczególnie prawa do życia rodzinnego.

KWESTIA tego, czy rodzic opiekujący się dzieckiem, który otrzymał zasiłek związany z niepełnosprawnością, może pracować

Są trzy rodzaje świadczeń dla rodziców dzieci z niepełnosprawnościami oraz dorosłych osób z niepełnosprawnościami, zróżnicowane pod względem wysokości (co Trybunał Konstytucyjny uznał za niezgodne z Konstytucją, a Rząd nie wykonał tego wyroku). Świadczeń tych nie można łączyć z pracą zawodową.

Rekomendacja RPO:

• pozwolić na łączenie prawa do świadczenia z pracą zawodową.

KWESTIA przechodzenia uczniów z niepełnosprawnościami z systemu edukacji specjalnej do edukacji włączającej

Brakuje nam mechanizmów ograniczających przechodzenie uczniów – w miarę postępu edukacji - z przedszkoli i szkół ogólnodostępnych do szkół specjalnych. Słabo wspieramy pozostawanie w ogólnodostępnych formach kształcenia.

Rekomendacje RPO:

• stworzyć kompleksową strategię zwiększania udziału uczniów we włączających formach kształcenia,
• podnieść kompetencje dyrektorów placówek i nauczycieli w zakresie niepełnosprawności.

KWESTIA praw reprodukcyjnych kobiet i dziewcząt z niepełnosprawnościami

Potrzeby kobiet z niepełnosprawnościami w zakresie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego nie są badane ani monitorowane. Chodzi tu o pełną dostępność usług ginekologicznych oraz opiekę okołoporodową. Edukacja seksualna nie jest prowadzona w sposób uwzględniający sytuację i potrzeby takich kobiet.

KWESTIA zatrudniania osób z niepełnosprawnościami na otwartym rynku pracy

Rekomendacje RPO:

• trzeba promować zatrudnianie osób z niepełnosprawnościami na otwartym rynku pracy,
• konieczne jest zwiększenie ich zatrudnienia w administracji publicznej,
• potrzebne jest wprowadzenie systemowych rozwiązań dotyczących zatrudnienia wspomaganego.

KWESTIA zagrożenia ubóstwem

Rekomendacje RPO:

• wprowadzenie rozwiązań kompensujących wyższe koszty funkcjonowania osób z niepełnosprawnościami
• wdrożenie działań ograniczających ubóstwo gospodarstw domowych z takimi osobami
• ograniczenie kryteriów dochodowych w dostępie do wsparcia

KWESTIA dostępu osób z niepełnosprawnościami do publicznych programów mieszkaniowych

Nie prowadzi się żadnych działań, by wspierać dostęp do mieszkań osób z niepełnosprawnościami. Taka osoba może dostosować mieszkanie, ale sam budynek będzie niedostosowany. Mankamentem jest praktyka komasowania mieszkań komunalnych, czy lokali socjalnych, co prowadzi do gettoizacji i segregacji.

KWESTIA dostępności procedur wyborczych

Rekomendacja RPO:

• poprawiać udział osób z niepełnosprawnościami w wyborach i referendach, np. rozszerzenie możliwości głosowania korespondencyjnego, czy ustawowe uregulowanie kwestii dowozu osób z niepełnosprawnościami do lokali wyborczych.

Możliwości działań RPO jako organu monitorującego wykonanie Konwencji, w tym o przydzielonych mu środkach

Choć Rzecznik ma realizować zadania niezależnego organu monitorującego wykonywanie Konwencji, to nie została odpowiednio zmieniona ustawa o RPO. Budżet Rzecznika, zatwierdzany przez Parlament, jest niewystarczający do efektywnego wykonywania wszystkich jego ustawowych obowiązków.

Rekomendacje RPO:

• nowelizacja ustawy o RPO,
• zapewnienie Rzecznikowi autonomii finansowej – środków niezbędnych dla realizacji zadań organu monitorującego w stopniu umożliwiającym rzeczywisty wpływ na proces wdrażania Konwencji.