W dyskusjach o strategiach wyborczych na lata 2019–2020 dominują analizy wiosennych wyborów do Parlamentu Europejskiego i jesiennych do Sejmu. Wybory do Senatu są w tej debacie prawie nieobecne. Wynika to zapewne z niskiej oceny znaczenia wyższej izby w naszym systemie politycznym.

Tymczasem, choć w obecnej kadencji Senat był tylko trybikiem w pisowskiej maszynce legislacyjnej, to dysponując kontrolą nad nim opozycja ma możliwość powstrzymać lub przynajmniej spowolnić tę maszynkę. I odwrotnie – ewentualna pisowska większość w izbie wyższej może skutecznie wkładać kij w szprychy obecnej opozycji, gdyby ta zdobyła większość w Sejmie.

Opozycja antypisowska powinna się wyborom do Senatu przyjrzeć. Ze względu na ordynację i strukturę okręgów wyborczych, zdobycie większości w Senacie może być dla niej łatwiejsze niż w Sejmie. O ile bowiem ordynacja d’Hondta w wyborach sejmowych może (choć nie musi) sprzyjać PiS-owi, o tyle mapa okręgów wyborczych do Senatu prawdopodobnie jest korzystna dla opozycji.

Aby to wykorzystać, partie opozycji muszą spełnić jeden podstawowy warunek: zawrzeć strategiczne porozumienie.

Jedna tura decyduje

Od 2011 roku Senat jest wybierany w 100 jednomandatowych okręgach wyborczych metodą względnej większości („first past the post”). Inaczej niż w wyborach wójtów i burmistrzyń (oraz prezydenta RP), wybory rozstrzygane są w jednej turze, co oznacza, że do zwycięstwa może wystarczyć poparcie znacząco niższe niż 50 proc, jeśli głosy kontrkandydatów się rozbiją.

Z tego wynika jeden podstawowy wniosek: w wyborach do Senatu przedstawiciele jednego obozu politycznego nie powinni kandydować przeciwko sobie.

W wyborach, gdzie są dwie tury, pierwsza tura często jest wewnętrzną rozgrywką w ramach jednego obozu politycznego, a dopiero w drugiej dochodzi do konfrontacji pomiędzy obozami. W wyborach z jedną turą rywalizacja w ramach jednego obozu politycznego może doprowadzić do zwycięstwa przedstawicieli drugiego obozu, nawet jeśli ma on łącznie mniejsze poparcie. Tak było w wielu miejscach w 2015 roku, jak zobaczymy dalej.

Dwa wielkie obozy

Można śmiało w polskiej polityce ostatnich lat wyróżnić dwa wielkie obozy polityczne – jeden obejmuje PiS i inne ugrupowania antysystemowej prawicy, drugi centrum i lewicę. W 2015 roku doszło do dwukrotnej konfrontacji wyborczej obu obozów i dwukrotnie zwyciężyła prawica.

Najpierw Andrzej Duda pokonał Bronisława Komorowskiego różnicą trzech punktów procentowych, a następnie partie prawicy (PiS, Kukiz ’15 i KORWiN) uzyskały dokładnie taką samą przewagę nad partiami centrum i lewicy (dalej: nieprawicy) w wyborach parlamentarnych.

Można więc mówić, że w 2015 roku prawica miała systematyczną przewagę, jeśli idzie o liczbę głosów. Większa liczba głosów niekoniecznie jednak musi się przełożyć na zwycięstwo w wyborach większościowych. Przykłady?

W wyborach w Wielkiej Brytanii w 1951 roku konserwatyści zdobyli mniej głosów od labourzystów, ale uzyskali więcej mandatów i przejęli władzę. Hillary Clinton wygrała w 2016 popular vote przewagą ponad 2 punktów procentowych, ale głosy rozłożyły się dla niej bardzo niekorzystnie. Kluczowe dla wyniku stany – Pensylwanię, Wisconsin i Michigan – przegrała łącznie o niecałe 100 tysięcy głosów, gdy w Kalifornii zdobyła aż 4 miliony głosów przewagi; te głosy w praktyce się zmarnowały. Można powiedzieć, że Clinton miała bardzo niekorzystny rozkład geograficzny poparcia i on zdecydował o jej przegranej.

Wybory do Senatu 2015

Zbadaliśmy więc rozkład geograficzny poparcia obu naszych obozów politycznych w wyborach 2015 w podziale na okręgi wyborcze do Senatu. W kolejnych kolumnach zestawiliśmy numer okręgu, jego główne miasto i województwo, a także:

• przewagę, jaką na obszarze danego okręgu miał Bronisław Komorowski nad Andrzejem Dudą w II turze wyborów prezydenckich,
• przewagę, jaką na obszarze danego okręgu miały partie nieprawicy nad prawicą w wyborach do Sejmu,
• uszeregowanie okręgów według przewagi w wyborach do Sejmu.

Kolorem zaznaczono okręgi, w których kandydaci PiS (lub bezpartyjni kandydaci wspierani przez PiS) wygrali wybory do Senatu.

Nr okręgu	Gł. miasto	Województwo	Prezydenckie	Parlamentarne	Ranking
91	Poznań	wielkopolskie	36,9%	30,5%	1
90	Swarzędz	wielkopolskie	34,0%	29,1%	2
43	Warszawa Mokotów	Mazowieckie	26,5%	26,5%	3
52	Opole	Opolskie	32,3%	26,3%	4
89	Szamotuły	Wielkopolskie	25,6%	22,5%	5
20	Zielona Góra	Lubuskie	26,4%	21,9%	6
23	Łódź	Łódzkie	24,6%	21,9%	7
64	Gdynia	Pomorskie	29,1%	20,9%	8
65	Gdańsk	Pomorskie	26,4%	20,7%	9
45	Warszawa Zachód	Mazowieckie	17,9%	17,2%	10
53	Kędzierzyn-Koźle	Opolskie	18,5%	17,0%	11
97	Szczecin	Zachodniopomorskie	22,2%	16,2%	12
99	Kołobrzeg	Zachodniopomorskie	21,6%	15,8%	13
94	Leszno	Wielkopolskie	16,9%	15,5%	14
7	Wrocław I	Dolnośląskie	19,5%	15,4%	15
88	Piła	Wielkopolskie	20,4%	14,6%	16
100	Koszalin	Zachodniopomorskie	19,2%	14,4%	17
9	Bydgoszcz	kujawsko-pomorskie	20,2%	14,4%	18
4	Wałbrzych	Dolnośląskie	17,7%	14,2%	19
10	Inowrocław	kujawsko-pomorskie	15,3%	14,2%	20
67	Malbork	Pomorskie	19,2%	14,2%	21
86	Olsztyn	warmińsko-mazurskie	14,2%	13,7%	22
2	Jelenia Góra	Dolnośląskie	16,5%	13,2%	23
21	Gorzów Wielkopolski	Lubuskie	19,7%	12,9%	24
11	Toruń	kujawsko-pomorskie	13,4%	12,6%	25
98	Stargard	Zachodniopomorskie	18,1%	12,3%	26
62	Słupsk	Pomorskie	19,1%	12,2%	27
84	Elbląg	warmińsko-mazurskie	17,6%	12,1%	28
8	Wrocław II	Dolnośląskie	16,0%	11,8%	29
80	Katowice	Śląskie	18,5%	11,8%	30
95	Ostrów Wielkopolski	Wielkopolskie	5,7%	11,8%	31
77	Sosnowiec	Śląskie	12,3%	10,9%	32
42	Warszawa Praga	Mazowieckie	11,1%	10,5%	33
92	Gniezno	Wielkopolskie	9,9%	10,5%	34
76	Dąbrowa Górnicza	Śląskie	9,6%	10,4%	35
22	Nowa Sól	Lubuskie	14,0%	10,4%	36
24	Łódź Wschód	łódzkie	10,4%	10,3%	37
66	Tczew	pomorskie	12,9%	7,0%	38
85	Ostróda	warmińsko-mazurskie	8,3%	6,8%	39
5	Dzierżoniów	dolnośląskie	8,7%	6,4%	40
32	Kraków I	małopolskie	8,2%	6,2%	41
87	Ełk	warmińsko-mazurskie	9,6%	6,2%	42
13	Włocławek	kujawsko-pomorskie	2,2%	4,9%	43
70	Gliwice	śląskie	10,1%	4,5%	44
96	Kalisz	wielkopolskie	5,3%	4,5%	45
12	Grudziądz	kujawsko-pomorskie	6,8%	4,4%	46
71	Zabrze	śląskie	11,1%	3,1%	47
69	Częstochowa	śląskie	7,4%	3,0%	48
63	Chojnice	pomorskie	7,6%	2,8%	49
6	Oleśnica	dolnośląskie	4,5%	2,6%	50
41	Pruszków	mazowieckie	1,6%	2,2%	51
26	Pabianice	łódzkie	0,0%	1,8%	52
1	Bolesławiec	dolnośląskie	6,5%	1,1%	53
44	Warszawa Centrum	mazowieckie	5,7%	-0,2%	54
33	Kraków II	małopolskie	1,8%	-0,6%	55
74	Ruda Śląska	śląskie	9,5%	-2,2%	56
51	Nysa	opolskie	1,6%	-5,2%	57
40	Legionowo	mazowieckie	-9,5%	-7,5%	58
78	Bielsko-Biała	śląskie	-4,2%	-7,6%	59
3	Legnica	dolnośląskie	-10,2%	-7,6%	60
75	Tychy	śląskie	-5,8%	-9,6%	61
68	Myszków	śląskie	-9,9%	-9,7%	62
16	Lublin	lubelskie	-11,1%	-10,4%	63
38	Płock	mazowieckie	-19,2%	-10,4%	64
82	Ostrowiec Świętokrzyski	świętokrzyskie	-17,1%	-10,4%	65
79	Cieszyn	śląskie	-6,3%	-10,9%	66
25	Kutno	łódzkie	-20,8%	-11,2%	67
83	Kielce	świętokrzyskie	-19,9%	-11,8%	68
93	Konin	wielkopolskie	-19,3%	-12,2%	69
27	Zduńska Wola	łódzkie	-18,8%	-12,7%	70
73	Rybnik	śląskie	-7,6%	-13,5%	71
60	Białystok	podlaskie	-11,7%	-13,8%	72
72	Jastrzębie-Zdrój	śląskie	-9,6%	-14,1%	73
61	Bielsk Podlaski	podlaskie	-16,4%	-15,6%	74
39	Ciechanów	mazowieckie	-24,6%	-16,0%	75
29	Tomaszów Mazowiecki	łódzkie	-26,9%	-18,6%	76
49	Kozienice	mazowieckie	-37,4%	-19,2%	77
81	Końskie	świętokrzyskie	-33,1%	-19,8%	78
18	Chełm	lubelskie	-24,7%	-20,0%	79
17	Biała Podlaska	lubelskie	-27,7%	-20,5%	80
31	Olkusz	małopolskie	-23,9%	-21,2%	81
50	Radom	mazowieckie	-28,1%	-21,3%	82
30	Oświęcim	małopolskie	-21,4%	-24,4%	83
28	Piotrków Trybunalski	łódzkie	-32,2%	-24,5%	84
59	Suwałki	podlaskie	-27,9%	-27,4%	85
47	Mińsk Mazowiecki	mazowieckie	-32,7%	-27,7%	86
48	Siedlce	mazowieckie	-37,7%	-28,7%	87
14	Puławy	Lubelskie	-37,9%	-28,8%	88
46	Ostrołęka	Mazowieckie	-36,1%	-28,9%	89
58	Przemyśl	Podkarpackie	-35,9%	-30,1%	90
34	Bochnia	Małopolskie	-35,1%	-32,6%	91
19	Zamość	Lubelskie	-41,4%	-32,7%	92
15	Świdnik	Lubelskie	-45,6%	-32,9%	93
35	Tarnów	Małopolskie	-39,0%	-33,8%	94
56	Rzeszów	Podkarpackie	-38,1%	-36,5%	95
54	Stalowa Wola	Podkarpackie	-43,2%	-40,5%	96
57	Krosno	Podkarpackie	-45,4%	-42,4%	97
37	Nowy Sącz	Małopolskie	-45,7%	-45,8%	98
36	Nowy Targ	Małopolskie	-46,6%	-46,7%	99
55	Mielec	Podkarpackie	-52,7%	-47,9%	100

Rozkład poparcia w obu wyborach jest bardzo podobny (korelacja wynosi ponad 0,98) i, mimo że Prawica obie elekcje wygrała, w większości okręgów przewagę miała Nieprawica.

Widać dlaczego: w okręgach Polski wschodniej Prawica ma tak ogromną przewagę, że głosy na nią się w JOW-ach „marnują”. Nieprawica takich okręgów ma dużo mniej. Ma natomiast aż 11 okręgów, w których miała minimalną przewagę.  Właśnie tym okręgom powinna poświęcić szczególną uwagę, tam bowiem prawdopodobnie rozstrzygną się wyniki wyborów:

Przewaga poparcia w wyborach parlamentarnych (punkty proc.)		Liczba okręgów
Nieprawica +20		9
Nieprawica 6-20		33
Nieprawica 0-6		11
Prawica 0-6		4
Prawica 6-20		21
Prawica +20		22
Łącznie Nieprawica		53
Łącznie Prawica		47

Z powyższego wynika, że mapa okręgów do Senatu sprzyja obecnej opozycji na tyle, że nawet przy nieznacznej przegranej w liczbie oddanych głosów ma realną szansę na wygranie wyborów.

Rozbicie głosów w 2015

Dlaczego więc nie wygrała wyborów do Senatu 2015? Tu wracamy do poprzednio postawionej tezy – w wyborach rozgrywanych metodą względnej większości przedstawiciele jednego obozu nie powinni startować przeciwko sobie. PiS wygrał wybory do Senatu aż w dziewiętnastu okręgach „nieprawicowych” (w dwudziestym wygrał „bezpartyjny” Obremski, który chwilę później wszedł do klubu PiS) i we wszystkich z nich (i dodatkowo w dwóch „prawicowych”) wygrał wyłącznie dzięki rozbiciu głosów opozycji. Przykłady?

W Kędzierzynie-Koźlu kandydatowi PiS do zwycięstwa wystarczyło 23 (sic!) procent głosów, gdyż pozostałe rozbiły się między kandydatów PO, Mniejszości Niemieckiej, Nowoczesnej i Zjednoczonej Lewicy. W Sosnowcu kandydat PiS miał 30 proc., gdy kandydatury PO i Nowoczesnej łącznie 45 proc., a ze Zjednoczoną Lewicą – 62 proc.

O ile w wyborach sejmowych wystawienie dwóch-trzech bloków i późniejsze zawarcie koalicji może być dla partii nieprawicowych skuteczną strategią, o tyle w wyborach senackich wystawianie konkurujących ze sobą kandydatur jest przepisem na klęskę.

Opozycja powinna już teraz myśleć o strategicznym porozumieniu w skali całego kraju – i zacząć rozmowy o jego zasadach. Żeby było skuteczne, musi uwzględniać interesy różnych podmiotów wchodzących w jego skład (a nie być dyktatem najsilniejszego), ale przede wszystkim – specyfikę lokalną, tak aby w poszczególnych okręgach wystawiać takie kandydatury, które będą mieć największe szanse na zwycięstwo.

Czy mapa może się zmienić na korzyść prawicy?

Nie należy się spodziewać jakichś istotnych zmian geografii wyborczej – zwłaszcza, że wybory samorządowe strukturę z 2015 zasadniczo potwierdziły (choć ze względu na Bezpartyjnych Samorządowców i nietypowo wysoki wynik PSL trudno wyciągać jednoznaczne wnioski).

Można się natomiast spodziewać, że PiS będzie próbował zmienić granice okręgów wyborczych – wspominał o tym jakiś czas temu prezes Kaczyński. Być może nastąpi to przy okazji „dużej” korekty ordynacji wyborczej do Sejmu (choć prezydent deklarował, że taką zawetuje). PiS jest w stanie poprawić sobie mapę w jednym-dwóch województwach, ale (przy założeniu, że okręgi nie przecinają granic województw – i pozostają w miarę równe pod względem wielkości) cały czas ma problem z „marnującymi się” głosami we wschodniej Polsce.

Nota bene: obecnemu podziałowi na okręgi senackie do równości wiele brakuje. Największe okręgi – Warszawa Centrum i Oświęcim – mają prawie trzy razy tyle wyborców co najmniejszy Bielsk Podlaski.

Korzystnym zjawiskiem dla PiS może być pojawienie się kandydatów niezależnych w stylu Bezpartyjnych Samorządowców. Nie mają oni szans na uzyskanie mandatu, ale mogą rozbić głosy po stronie nieprawicy i przyczynić się do zdobycia względnej większości przez PiS.

A po wyborach…

Należałoby się zastanowić, czy eksperyment z jednomandatowymi okręgami wyborczymi do Senatu jest godny kontynuowania i czy spełnił oczekiwania jego zwolenników.

Bardzo trudno po obecnej kadencji bronić tezy, że senatorowie wybierani w JOW-ach są bardziej niezależni od partii, że taki tryb wyborów zwiększa szanse kandydatów niezależnych. Natomiast potwierdziły się wszystkie doskonale znane wady JOW-ów:

• wyniki wyborów nie odzwierciedlają realnych preferencji wyborców,
• powstają „bezpieczne” i „stracone” okręgi,
• nie ma możliwości zapewnienia parytetu płci (w Senacie IX kadencji zasiada zaledwie 14 kobiet).

Jeżeli jednak pozostajemy przy JOW-ach, celowe wydaje się przynajmniej wprowadzenie systemu „natychmiastowej dogrywki” stosowanego w wielu krajach (np. w Australii, a od tego roku także w amerykańskim stanie Maine).

W takim systemie wyborcy numerują kandydatów w kolejności preferencji. Jeśli ich kandydat/ka odpadnie, ich głos „przechodzi” na następnego w kolejności. Przy takiej ordynacji PiS prawdopodobnie nie wygrałby wyborów do Senatu w 2015, gdyż tam, gdzie rozbiły się głosy, wyborcy kandydatów nieprawicy prawdopodobnie przekazaliby głosy innym kandydatom nieprawicowym.

Dopóki jednak zmian w ordynacji nie ma, opozycja musi dostosowywać swoją strategię do bieżących realiów.

---

---