Organizacje pomocowe: konsultacje społeczne dotyczące strefy buforowej na granicy PL-BY to fasada

Premier Donald Tuska zapowiedział, że w czwartek 13 czerwca na granicy polsko-białoruskiej zostanie ustanowiona strefa buforowa. Rozporządzenia w tej sprawie ciągle nie ma – w serwisie Rządowego Centrum Legislacji wisi projekt z 29 maja, niezmieniony od 3 czerwca. Nie wiadomo, czy będzie to ten sam projekt. Ten miał wejść w życie 4 czerwca 2024, ale rząd wycofał się z tak szybkiego procedowania i zapowiedział konsultacje.

10 czerwca na wyjazdowym posiedzeniu przyjęto uchwałę, której konsekwencją ma być właśnie rozporządzenie o strefie buforowej. Czytamy w niej: „Rada Ministrów podkreśla, że w obliczu nasilających się wrogich działań hybrydowych na wschodniej granicy Rzeczypospolitej Polskiej stanowiącej jednocześnie granicę zewnętrzną Unii Europejskiej, strefy Schengen oraz strefy państw NATO, w tym w szczególności organizowanej przez władze Republiki Białorusi oraz Federacji Rosyjskiej rosnącej presji migracyjnej ze strony obywateli państw trzecich na polsko-białoruskim odcinku granicy, nasi funkcjonariusze i żołnierze – strzegąc nienaruszalności granicy państwowej, dzielnie stawiają czoła próbom destabilizacji sytuacji na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz Unii Europejskiej”.

Szef MSWiA Tomasz Siemoniak zapewniał: „Wyszliśmy naprzeciw postulatom, oczekiwaniom. Tak, aby z jednej strony zapewnić bezpieczeństwo funkcjonariuszom, żołnierzom, mieszkańcom, ale z drugiej strony nie paraliżować życia”.

Konsultacje to fasada

Innego zdania są organizacje pomocowe działające na granicy. 11 czerwca wystosowały pismo do wiceministra Macieja Duszczyka, w którym krytykują pomysł wprowadzenia strefy buforowej i proces konsultacji: „Wątpliwości jest wiele, począwszy od ekstremalnie krótkiego czasu, braku szerokiego planu konsultacji, poprzez wybiórczą listę zaproszonych organizacji, aż po fakt, że spotkanie odbywało się dokładnie w czasie konferencji prasowej, podczas której prezes Rady Ministrów poinformował społeczeństwo o wprowadzonej strefie buforowej. Fasadowości procesu konsultowania towarzyszy także brak proporcjonalności – im ważniejsze mogą być dane regulacje dla obywateli lub im większy mogą mieć wpływ na nich, tym więcej czasu i wysiłku należy zainwestować w konsultacje”.

Poniżej całe pismo podpisane m.in. przez Grupę Granica, Helsińską Fundację Praw Człowieka, Fundację Ocalenie, Klub Inteligencji Katolickiej i Polską Akcję Humanitarną

Szanowny Panie Ministrze,

ze względu na czas trwania wczorajszego spotkania, dotyczącego utworzenia strefy zakazu przebywania przy granicy z Białorusią, a także liczbę wątków pobocznych podnoszonych w jego toku, zaproszone organizacje nie miały możliwości przedstawienia pełnego stanowiska odnośnie planowanego rozporządzenia. Jednocześnie zwracamy uwagę na to, że rozmowa odbywała się w czasie, kiedy decyzja o utworzeniu strefy już została podjęta na szczeblu politycznym. W związku z powyższym przedstawiamy nasze postulaty:

1. Ocena legalności utworzenia strefy.

Podobnie jak Helsińska Fundacja Praw Człowieka uważamy, że zapowiadana regulacja budzi poważne wątpliwości o charakterze konstytucyjnym. Bazuje ona na rozwiązaniach prawnych opracowanych przez poprzedni rząd, które były szeroko krytykowane zarówno przez organizacje społeczne, jak i przez Rzecznika Praw Obywatelskich.

Wątpliwości te dotyczą przede wszystkim uregulowania w ustawie o ochronie granicy i wydawanym na jej podstawie rozporządzeniu instytucji o charakterze konkurencyjnym do określonych w Konstytucji RP stanów wyjątkowych, co może prowadzić do obchodzenia obostrzeń i ograniczeń stawianych rządowi przez ustawę zasadniczą.

Dodatkowo niedopuszczalne jest bezpośrednie regulowanie w rozporządzeniu materii ustawowej, obowiązków obywatelskich za pomocą blankietowego, a w zasadzie nieograniczonego upoważnienia udzielonego Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji do tworzenia i kształtowania przedmiotowej strefy.

Ostatecznie wskazujemy na to, że brak wyraźnego związku pomiędzy bezpieczeństwem funkcjonariuszy i ludności lokalnej a utworzeniem 200-metrowej strefy zakazu przebywania po wewnętrznej stronie zapory sprawiają, że

Powyższe zarzuty są tym bardziej uzasadnione, z powodu tego, że w dniu 3 czerwca 2024 r. MSWiA zwolniło zespół prawny z obowiązku opiniowania projektowanej regulacji, w związku z czym nie została dokonana jakakolwiek ocena zgodności proponowanych przepisów z Konstytucją RP.

2. Problem dopuszczenia organizacji pozarządowych i mediów do strefy.

Powyższa regulacja ma także wady o charakterze materialnym. Oczywiste jest to, że ustawa o ochronie granicy państwowej w art. 12b przewiduje szereg wyjątków od ustanowionych zakazów. Pomimo tego wyjątki te nie dotyczą obecnie najistotniejszych, z perspektywy naszych organizacji, działań monitoringowych i humanitarnych na terytorium objętym planowanym rozporządzeniem.

Podczas wczorajszego spotkania przedstawiciele MSWiA oraz Straży Granicznej wielokrotnie odwoływali się do treści art. 12b ust. 2 ustawy o ochronie granicy państwowej, przewidującego możliwość udzielenia zezwolenia na wjazd do strefy objętej zakazem przebywania przez właściwego komendanta placówki Straży Granicznej. Tak sformułowane prawo daje jednak szeroką i arbitralną władzę komendantom placówek Straży Granicznej do regulowania zasad wjazdu do strefy.

Podkreślamy, że tak sformułowana treść art. 12b ust. 2 ustawy o ochronie granicy państwowej, ze względu na określony tam zakres swobody administracyjnej,

Jednocześnie możliwość odwołania się od wydanej odmowy wjazdu ma charakter jedynie pozorny, albowiem zanim odwołanie to zostanie rozpatrzone, sama zgoda często stanie się bezprzedmiotowa ze względu na utratę kontaktu z potrzebującymi pomocy, ponowną ich wywózkę na Białoruś lub poza barierę postawioną przy granicy. Ponadto należy zauważyć, że działania humanitarne i interwencyjne często mogą mieć miejsce na dużych obszarach terenów przygranicznych, w związku z czym zgoda wydana przez wyłącznie jednego komendanta placówki Straży Granicznej może nie być wystarczająca, zwłaszcza gdy trudno będzie ustalić lokalizację poszukiwanych osób migrujących.

Dodatkowo podkreślenia wymaga także to, że konieczność występowania o zgody ad hoc będzie prowadzić do naruszania obowiązków zawodowych przez osoby reprezentujące zawody, takie jak radca prawny, adwokat czy lekarz, które, będąc związane tajemnicą zawodową, bez wyraźnego polecenia klienta, nie mają prawa informować organów państwa o okolicznościach świadczonej przez siebie pomocy.

W świetle powyższego, jeżeli przedmiotowe rozporządzenie ma wejść w życie, konieczne jest właściwe uregulowanie możliwości wjazdu przedstawicieli organizacji społecznych i mediów na teren strefy objętej zakazem przebywania.

tak, aby zezwolenia obejmowały cały teren strefy objętej zakazem przebywania.

Ponadto konieczne będzie wydawanie zezwoleń o charakterze blankietowym tj. na z góry określony okres kilku miesięcy, dla zgłoszonych przez media i organizacje społeczne osób, aby umożliwić niesienie pomocy bez zbędnej zwłoki oraz dochować obowiązków związanych z tajemnicą zawodową wobec klientów. Pozwoli to także na uniknięcie zarzutów o to, że odmowy wjazdu do strefy objętej zakazem przebywania są motywowane chęć ukrywania faktycznej działalności organów państwowych, tak jak miało to miejsce w latach poprzednich.

3. Ewaluacja skutków utworzenia tzw. strefy buforowej, przeciwdziałanie nadużyciom.

Nie zgadzamy się z również Panem Ministrem, że śmierć polskiego żołnierza, Mateusza Sitka, była pierwszą śmiercią na granicy.

Z tego powodu niezbędne jest zapewnienie możliwości świadczenia niezwłocznej pomocy humanitarnej na miejscu, a tym samym właściwe uregulowanie materii zezwoleń na wjazd do strefy objętej zakazem przebywania.

Doceniamy fakt, że podczas spotkania wyrazili Państwo wolę przeprowadzania dalszych spotkań w celu monitorowania sytuacji na pograniczu. Deklarujemy chęć rozmowy na ten temat, wskazując jednocześnie, że w opublikowanej na stronie Rządowego Centrum Legislacji ocenie skutków regulacji brak jest mowy o jakiejkolwiek ewaluacji skutków wprowadzonego rozporządzenia.

Napisano tam wręcz, że „ze względu na charakter wprowadzanej regulacji nie jest planowana ewaluacja efektów projektu, a tym samym nie przewiduje się stosowania mierników ewaluacji”.

W związku z tym zasadnym jest powołanie grupy roboczej, złożonej z przedstawicieli Straży Granicznej, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, organizacji społecznych działających na miejscu oraz reprezentantów lokalnych społeczności, ewaluującej skutki wprowadzenia tej strefy. W ramach działań takiej grupy będzie możliwe także bezpośrednie sygnalizowanie wszelkich zagrożeń i wyzwań związanych z istnieniem strefy przy jednoczesnym zachowaniu transparentności całego procesu.

Uważamy za wyjątkowo pilną potrzebę szczegółowego prawnego uregulowania kompetencji żołnierzy Wojska Polskiego w stosunku do osób cywilnych – zarówno osób migranckich, jak i świadczących wsparcie humanitarne i monitoringowe. Zagadnienie to stanie się o wiele pilniejsze po wejściu w życie projektowanego rozporządzenia ze względu na ograniczone możliwości nadzorowania działań funkcjonariuszy i zwiększone ryzyko nadużyć z ich strony.

jednak obecnie przeważającą większość ofiar na granicy stanowią migranci i migrantki, które są podatne na zagrożenia wynikające z warunków atmosferycznych, odwodnienia, niedożywienia, handlu ludźmi i przemocy ze strony służb białoruskich. Stąd też szczególnie należy zapewnić im bezpieczeństwo poprzez zapewnienie pomocy humanitarnej i prawnej oraz monitorowanie działań podejmowanych wobec nich przez polskie służby mundurowe. Z tego względu konieczne jest zapewnienie dostępu do strefy zarówno przedstawicielom organizacji społecznych, jak i mediów.

4. Uwagi dotyczące sposobu zwołania i przeprowadzenia spotkania w dniu 10.06.2024 r.

Na koniec pragniemy także zauważyć, iż mimo użycia sformułowania “konsultacje społeczne”, poniedziałkowego spotkania w świetle zasad prowadzenia konsultacji społecznych nie sposób określić tym mianem.

Wątpliwości jest wiele, począwszy od ekstremalnie krótkiego czasu, braku szerokiego planu konsultacji, poprzez wybiórczą listę zaproszonych organizacji, aż po fakt, że spotkanie odbywało się dokładnie w czasie konferencji prasowej, podczas której prezes Rady Ministrów poinformował społeczeństwo o wprowadzonej strefie buforowej.

Poniedziałkowe spotkanie dotyczyło szczególnego procesu legislacyjnego – ponownego wprowadzenia na części województwa podlaskiego strefy zamkniętej przy granicy z Białorusią. Zapisy rozporządzenia dotyczą praw i wolności nie tylko migrantów i migrantek, ale także mieszkańców i mieszkanek przygranicznej strefy. Tak poważna ingerencja w tak ważne obszary życia powinna być obowiązkowo poprzedzona zaplanowanymi, głębokimi, wielogłosowymi i jawnymi konsultacjami o uporządkowanej strukturze, jasnym celu i ścieżkach zbierania uwag.

Z niczym takim niestety nie mamy do czynienia. Wygląda na to, że hasło „konsultacje społeczne” jest używane po to, aby fasadowo zadośćuczynić obowiązkowi prowadzenia dialogu społecznego.

• Konsorcjum Migracyjne
• Grupa Granica
• Stowarzyszenie Interwencji Prawnej Stowarzyszenie Nomada
• Fundacja Polskie Forum Migracyjne Stowarzyszenie Homo Faber
• Klub Inteligencji Katolickiej w Warszawie Stowarzyszenie No To Ci Pomogę
• Stowarzyszenie Egala
• Helsińska Fundacja Praw Człowieka Fundacja Ocalenie
• Fundacja Polska Gościnność / Chlebem i Solą Fundacja Polska Akcja Humanitarna Fundacja Bezkres
• Badaczki i Badacze na Granicy