Jak Kenijczyk Koi, ofiara prześladowań, odsłonił Wiktorowi Osiatyńskiemu prawdę o prawach człowieka
"Na konferencji Uniwersytetu Columbia o prawach człowieka wielu prelegentów kwestionowało ich powszechną przydatność. Niektórzy dowodzili, że Zachód narzuca tę ideę przemocą. I wtedy z końca sali odezwał się czarnoskóry mężczyzna. »Na imię mi Koi. Jestem z Kenii. Spędziłem 17 lat w więzieniu, byłem torturowany. Nie rozumiem, o czym mówicie«"
"Pewnie nie wie do dziś, że dostarczył mi najsilniejszego, jaki znam, argumentu za uniwersalnym charakterem praw człowieka. Dziękuję ci, Koi" - pisał Wiktor Osiatyński we wstępie do swego dzieła o "Prawach człowieka i ich granicach".
Dziś (29 kwietnia 2018) mija rok od śmierci prof. Wiktora Osiatyńskiego, słynnego konstytucjonalisty, prawnika, obrońcy praw człowieka, feministy, pisarza i - jak sam podkreślał - niepijącego alkoholika. My zawdzięczamy Mu pomysł Archiwum Osiatyńskiego (sam myślał o nazwie Księga Bezprawia), a także przyjaźń i rady, jakimi obdarzał OKO.press. Polecamy Państwu kilka tekstów Profesora i tekstów o Nim. Ku rozwadze, pocieszeniu, mobilizacji i lepszemu zrozumieniu tego, co przeżywamy dziś w Polsce.
Dołącz do zbiórki na Archiwum Osiatyńskiego https://pomagam.pl/archiwum
Oto fragmenty wstępu* do słynnej książki Wiktora Osiatyńskiego
"Prawa człowieka i ich granice"
(wydanej w 2010 roku po angielsku "Human Rights and Their Limits", po polsku w 2011)
Moje pierwsze doświadczenie z ideą wolności dotyczyło wolności słowa. W PRL-u, gdzie o tym, czym jest prawda, decydowała cenzura, była ona najcenniejszą wartością. Cieszyliśmy się, gdy wyrażaliśmy poglądy opozycyjne. Spieraliśmy się ze stanowiskiem partii, lecz także między sobą, tak zaciekle, jak to tylko możliwe.
Według nas wolność była w Stanach Zjednoczonych. Nie mogłem pojechać do Ameryki, więc postarałem się, żeby Ameryka przyjechała do mnie - jako student zostałem przewodnikiem amerykańskich wycieczek do Polski.
PRL, 1963
Dobrze pamiętam, jak latem 1963 roku na czechosłowacko-polskiej granicy czekałem na autobus. Po raz pierwszy miałem spotkać wolnych ludzi z wolnego kraju.
Całymi dniami rozmawiałem z Amerykanami. Pamiętam przytłaczające wrażenie, jakie zrobiła na mnie nie tyle ich wolność, ile konformizm.
Grupa składała się ze stacjonujących w RFN amerykańskich żołnierzy, personelu pomocniczego i ich rodzin. Chcieli zobaczyć "diabła zza żelaznej kurtyny". Wstrząsnął mną widok 60 ludzi mających takie same opinie na niemal każdy temat. Były to przy tym opinie niemal identyczne z oficjalną linią Departamentu Stanu USA.
Zadałem sobie pierwsze ważne pytanie: dlaczego cenimy wolność, gdy jej nie mamy, i lekceważymy tę, którą nam dano?
Jego wagę potwierdza zarówno dynamika demokratycznej transformacji w postkomunistycznej Europie, jak i wydarzenia towarzyszące w USA "wojnie z terroryzmem".
Idea praw przemawiająca do nas w latach 70. i 80. była prosta. Chodziło nam o wolność osobistą przekładającą się na ochronę przed samowolnym aresztowaniem czy wolność myśli, słowa i publikacji. Tych swobód i praw nie mieliśmy, one więc wyznaczały nasze aspiracje.
Laos, 1974
W 1974 roku pojechałem do Laosu jako dziennikarz. Kraj, który nadal odczuwał skutki amerykańskich nalotów, był rozdarty politycznie między konserwatywnym, prozachodnim rządem a prokomunistyczną radą konsultacyjną. Miałem młodego przewodnika imieniem Phouang, który bardzo przypominał mi mnie samego sprzed 11 lat.
Pewnego dnia Phouang spytał mnie, czy w Polsce jest wolność. Odparłem, że nasza wolność ma pewne granice. Spytał, czy mamy cenzurę. Odpowiedziałem, że tak, ale próbujemy ją przechytrzyć, pisząc między wierszami. "Nie chciałbym żyć w takim kraju" - powiedział. Mój przewodnik ukończył amerykańską szkołę w Luang Prabang. Tam dowiedział się, że cenzura jest zła.
Parę dni później rozmawialiśmy o edukacji. Spytał, jak trudno zdobyć w Polsce wyższe wykształcenie. Odparłem, że trzeba zdać egzamin wstępny, a potem zaliczyć wszystkie ćwiczenia i wykłady. Nauka jest za darmo. To się Phouangowi spodobało.
Kiedy powiedziałem mu, że mamy wielu studentów z Trzeciego Świata, postanowił, że i on pojedzie do Polski studiować medycynę. Spytałem, czy nie przeszkadza mu cenzura. Odparł, że nie.
Rozpoczynały się wówczas pierwsze międzynarodowe kampanie na rzecz praw człowieka. Zachód uważał, że inne kraje wymieniają wolność na równość, i uznał za swą misję wspieranie wolności. Nie miałem jednak wrażenia, że Phouang stoi przed takim wyborem, bo nikt z jego rodziny nie zaznał ani jednego, ani drugiego. Był jednak pewien, że szansę uzyskania i jednego, i drugiego da mu wykształcenie.
Pamiętam, jak zastanawiałem się, czy istnieje hierarchia praw i swobód. Może musimy przestać głodować, by zacząć myśleć o wolności? Dlaczego więc tak bardzo pragnęli jej głodujący więźniowie obozów koncentracyjnych? Po latach zrozumienie związku między chlebem i wolnością zrodzone z rozmów z Phouangiem legło u podłoża moich pomysłów na sposób zapisania praw socjalno-ekonomicznych w polskiej Konstytucji.
Za komunizmu mieszkańców Polski ciemiężyło państwo, podobnie jak np. mieszkańców Chile za rządów Pinocheta. Potrzebowaliśmy praw człowieka, by nas chroniły przed dyktatem policji i prokuratury, służalczych sędziów i sadystycznych klawiszy. Monitoring praw człowieka polegał na szczegółowym dokumentowaniu takich form opresji.
Los Angeles, 1985
W 1985 roku miałem szczęście dostać zaproszenie na wykłady w Antioch University w Los Angeles. Uczelnia realizowała wówczas program w więzieniu kobiecym Frontera. W każdą środę wykładałem amerykańską historię i prawa człowieka amerykańskim więźniarkom - dla przybysza z Polski stanu wojennego było to niezwykłe doświadczenie.
Na pierwszym wykładzie poprosiłem studentki, by opisały konkretne przypadki łamania ich praw. Spodziewałem się relacji o nadużyciach typowych sprawców - policjantów i strażników.
Ku mojemu zaskoczeniu tylko jedna z kobiet wymieniła policję. Inne - ojców, mężów, kochanków. To oni łamali tym kobietom życie, maltretując je, a czasem zmuszając do współudziału w przestępstwach.
Prawa człowieka w ówczesnym rozumieniu nie obejmowały przypadków "prywatnego" znęcania się; panował pogląd, że jest to raczej domena prawa cywilnego i karnego.
Ale czy w doświadczeniu przemocy ważne jest, kto zadaje cierpienie? Czy państwu wolno zostawić na pastwę losu ofiary prywatnej przemocy?
Kiedyś prawa człowieka były synonimem demokracji. Rządzili nami "oni", źródło zła. Wierzyliśmy, że pod "naszymi" rządami nasze prawa będą bezpieczne.
III Rzeczpospolita, lata 1990
Jednym z pierwszych wielkich kroków Polski na drodze demokratycznej transformacji było zwiększenie kompetencji samorządów lokalnych. Jeden z demokratycznie wybranych samorządów na bogatym przedmieściu Warszawy wydał lokalne rozporządzenie usuwające ze wspólnoty nosicieli wirusa HIV, z jednoznacznym poparciem większości wyborców. Dowodziło to słuszności tezy Jamesa Madisona sprzed dwustu lat:
większość może lekceważyć interesy i prawa mniejszości, dlatego wymagają one ochrony nawet w demokracji.
Decyzje samorządów lokalnych unieważnić mógł tylko prezydent kraju, gdyby uznał je za sprzeczne z prawem. Tak się złożyło, że to gen. Jaruzelski unieważnił rozporządzenie, wskutek czego, paradoksalnie, człowiek, który w 1981 roku wprowadzał stan wojenny, ledwie dekadę później stał się w młodej demokracji obrońcą praw mniejszości.
Wizja praw, których pragnęliśmy, żeby chronić się przed komunistycznym państwem, przesłoniła nam wiele problemów, m.in. nierówności społeczne i wykluczenia. Walczyliśmy o prawa narodu, a nie o prawa poszczególnych grup. Okazało się, że łatwiej żądać od państwa zaniechania represji niż samemu dostosować się do wymogów praw człowieka.
Bałkany, połowa lat 1990
W połowie lat 90. w gronie amerykańskich i środkowoeuropejskich entuzjastów demokratycznych przemian i praw człowieka odwiedziłem jedną z bałkańskich fundacji. Na początku zebrania ogłoszono, że żona jednego z naszych gospodarzy urodziła właśnie dziecko. Ktoś spytał: chłopiec czy dziewczynka? Zaległo milczenie. Okazało się, że chłopiec. Posypały się gratulacje podszyte wyraźną ulgą - jakby narodziny dziewczynki były przekleństwem.
Zastanowiłem się, ile razy do tej pory nie widziałem niczego niestosownego w takich sytuacjach i jak się czują kobiety w tej sali. Wtedy po raz pierwszy jasno uprzytomniłem sobie, jak toksyczne są powszechne stereotypy płci.
Peru, 2001
W 2001 roku udałem się z dwójką innych przedstawicieli Open Society Institute do Peru, by pomagać w demokratycznej transformacji po upadku reżimu Fujimoriego. Spotkaliśmy się z nowym prezydentem i polityczną elitą. Pod koniec pobytu pojechaliśmy z Limy do Cuzco na spotkanie z miejscowymi działaczami organizacji pozarządowych. Spytaliśmy, jakie mają problemy.
Wymienili dwa, najdotkliwsze: mężowie biją i gwałcą żony; wiejskie dziewczęta są oddawane na służbę domową w miastach i miasteczkach.
Praktyka ta - w istocie forma niewolnictwa - pozwalała najbiedniejszym uniknąć nędzy, ale cena była wysoka: młodych kobiet, wyzutych przez swych panów z wszelkiej wolności, nic nie chroniło przed wykorzystaniem.
O żadnym z tych dwóch problemów nie usłyszeliśmy ani słowa od polityków w Limie. Zastanawiałem się, ilu z tych mężów stanu ma młode wiejskie służące. A jeśli tak jest, to pewnie myślą, że robią im i ich rodzinom wielką przysługę?
Nowy Jork, 2001. Kenijczyk Koi podaje definicję
W listopadzie 2001 roku na Uniwersytecie Columbia podczas konferencji o uniwersalności praw człowieka wielu prelegentów kwestionowało ich powszechną przydatność. Niektórzy nawet dowodzili, że Zachód narzuca tę ideę przemocą.
Dyskusja, acz gorąca, była bardzo teoretyczna. Przerzucano się zniewalającymi filozoficznymi i moralnymi argumentami za uniwersalnością praw człowieka i przeciw niej.
Nigdy nie zapomnę wystąpienia siedzącego w końcu sali ciemnoskórego mężczyzny.
"Na imię mi Koi - powiedział. - Jestem z Kenii. Siedziałem w więzieniu 17 lat, byłem torturowany, nie mam chyba ani jednej kości, która nie była złamana. Wreszcie wyszedłem na mocy amnestii i w końcu pozwolono mi wyemigrować. Mieszkam w Nowym Jorku i jestem pisarzem.
Chcę wam powiedzieć dwie rzeczy - mówił dalej. - Po pierwsze, że kiedy siedziałem w więzieniu, moi kaci rozmawiali ze mną. Chcieli, żebym współpracował, wydał towarzyszy. Na przemian grozili mi i obiecywali. Rozumiałem wszystko, co mówią. Teraz, kiedy rozmawiacie tu tak naprawdę o moim życiu, rozumiem mało. Jednak zrozumiałem dość, żeby powiedzieć drugą rzecz.
Niektórzy z was mówią, że prawa człowieka nie są uniwersalne. Podajecie skomplikowane argumenty. Chcę wam powiedzieć, że kiedy siedziałem w więzieniu, kiedy mnie torturowali, nigdy ani przez chwilę nie przyszło mi do głowy, że jest jakiś powód usprawiedliwiający zadawanie przez jednego człowieka takiego bólu drugiemu człowiekowi".
Tym prostym stwierdzeniem zakończył swoje krótkie wystąpienie. Pewnie nie wie do dziś, że dostarczył mi najsilniejszego, jaki znam, argumentu za uniwersalnym charakterem praw człowieka. Dziękuję ci, Koi.
*Korzystamy z fragmentu Wstępu w tłumaczeniu Sergiusza Kowalskiego, opublikowanego w grudniu 2010 w "Gazecie Wyborczej"
Dołącz do zbiórki na Archiwum Osiatyńskiego https://pomagam.pl/archiwum
Archiwum Osiatyńskiego to obywatelskie centrum dokumentacji i analiz, monitorujące i komentujące naruszanie praworządności i praw człowieka w Polsce po wyborach 2015 roku, a także działania w obronie demokracji. Od grudnia 2017 roku zebraliśmy ponad 500 dokumentów (wiele unikatowych) i ponad 100 analiz wybitnych prawników.
Porządkujemy fakty w kilku kalendariach:zamachu na TK, oporu społeczeństwa obywatelskiego, represji politycznych, sporów z UE, reformy sądowniczej PiS.
Do Rady Programowej Archiwum należą najwybitniejsi prawnicy i prawniczki w Polsce, profesorowie prawa, adwokaci, obrońcy praw człowieka.
Wydawcą Archiwum jest Fundacja Kontroli Obywatelskiej, która wydaje również OKO.press.
Pomysłodawcą Archiwum był prof. Wiktor Osiatyński (1945-2017), sam używał nazwy "Księga Bezprawia".
Wiktor Osiatyński (1945-2017) najlepiej znany był jako konstytucjonalista i obrońca praw człowieka. Profesor Wiktor Osiatyński był również pisarzem, działaczem społecznym, feministą, zwalczającym alkoholizm niepijącym alkoholikiem oraz jednym ze współautorów Konstytucji RP z 1997 roku. Jego publicystyka była oparta na żelaznej logice. Jego audycje radiowe były pełne pasji i serdeczności. Wybitny, uwielbiany pedagog. Wychował pokolenia prawników i działaczy na rzecz praw człowieka. Doktor habilitowany prawa, doktor socjologii, profesor, wieloletni pracownik Komitetu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk. Był profesorem Uniwersytetu Środkowoeuropejskiego w Budapeszcie (Central European University). Wykładał również w Stanach Zjednoczonych, m.in. na Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku, na Uniwersytecie Stanforda oraz na Uniwersytecie Harvarda. W latach 90. był szefem Centrum Badań nad Konstytucjonalizmem w Europie Wschodniej w Chicago. Był też doradcą komisji konstytucyjnych Senatu i Zgromadzenia Narodowego podczas prac nad tekstem Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej uchwalonej w 1997 roku, za co został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. W 2011 roku Wiktor Osiatyński został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski „za wybitne zasługi w kształtowaniu zasad demokratycznego państwa prawa i działalność na rzecz umacniania społeczeństwa obywatelskiego”. Był również laureatem nagrody Rzecznika Praw Obywatelskich im. Pawła Włodkowica (2016) za działalność na rzecz praw człowieka, Nagrody za Odważne Myślenie im. Barbary Skargi (2016), Nagrody im. Jerzego Zimowskiego (2011). Współpracował z Helsińską Fundacją Praw Człowieka, w której był inicjatorem powstania i członkiem rady Programu Spraw Precedensowych, zasiadał w radzie Fundacji im. Bronisława Geremka, jako zagorzały feminista zakładał Partię Kobiet, a jako niepijący od kilkudziesięciu lat alkoholik zainicjował powstanie w Fundacji Batorego programu Komisji Edukacji w Dziedzinie Alkoholizmu. Wydał kilkadziesiąt książek na temat filozofii politycznej, konstytucjonalizmu, praw człowieka, historii i doktryn politycznych Stanów Zjednoczonych oraz alkoholizmu.
Wiktor Osiatyński (1945-2017) najlepiej znany był jako konstytucjonalista i obrońca praw człowieka. Profesor Wiktor Osiatyński był również pisarzem, działaczem społecznym, feministą, zwalczającym alkoholizm niepijącym alkoholikiem oraz jednym ze współautorów Konstytucji RP z 1997 roku. Jego publicystyka była oparta na żelaznej logice. Jego audycje radiowe były pełne pasji i serdeczności. Wybitny, uwielbiany pedagog. Wychował pokolenia prawników i działaczy na rzecz praw człowieka. Doktor habilitowany prawa, doktor socjologii, profesor, wieloletni pracownik Komitetu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk. Był profesorem Uniwersytetu Środkowoeuropejskiego w Budapeszcie (Central European University). Wykładał również w Stanach Zjednoczonych, m.in. na Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku, na Uniwersytecie Stanforda oraz na Uniwersytecie Harvarda. W latach 90. był szefem Centrum Badań nad Konstytucjonalizmem w Europie Wschodniej w Chicago. Był też doradcą komisji konstytucyjnych Senatu i Zgromadzenia Narodowego podczas prac nad tekstem Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej uchwalonej w 1997 roku, za co został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. W 2011 roku Wiktor Osiatyński został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski „za wybitne zasługi w kształtowaniu zasad demokratycznego państwa prawa i działalność na rzecz umacniania społeczeństwa obywatelskiego”. Był również laureatem nagrody Rzecznika Praw Obywatelskich im. Pawła Włodkowica (2016) za działalność na rzecz praw człowieka, Nagrody za Odważne Myślenie im. Barbary Skargi (2016), Nagrody im. Jerzego Zimowskiego (2011). Współpracował z Helsińską Fundacją Praw Człowieka, w której był inicjatorem powstania i członkiem rady Programu Spraw Precedensowych, zasiadał w radzie Fundacji im. Bronisława Geremka, jako zagorzały feminista zakładał Partię Kobiet, a jako niepijący od kilkudziesięciu lat alkoholik zainicjował powstanie w Fundacji Batorego programu Komisji Edukacji w Dziedzinie Alkoholizmu. Wydał kilkadziesiąt książek na temat filozofii politycznej, konstytucjonalizmu, praw człowieka, historii i doktryn politycznych Stanów Zjednoczonych oraz alkoholizmu.
Komentarze