Niemcy: Ostatnia kopalnia węgla kamiennego zamknięta. Ale elektrownie wciąż dymią

Wraz z końcem 2018 roku zamknięto kopalnię Prosper-Haniel w Bottrop w Zagłębiu Ruhry, której chodniki były wykopane przez sześć pokoleń górników. To ostatnia kopalnia węgla kamiennego w Niemczech.

Na zdjęciu: pożegnalny koncert w chodniku kopalni, Chór rozgłośni radiowej odśpiewał piosenkę "It's time to say goodbye".

Proces odchodzenia od wydobycia węgla toczył się tam przez lata i był bardzo kosztowny. Rozłożenie go w czasie złagodziło skutki dla pracowników, ale region szuka dla siebie nowego pomysłu.

Wydobycie węgla kamiennego było jedną z kluczowych branż w Zagłębiu Ruhry. Przemysłowe wydobycie zaczęło się w XIX wieku, kiedy nowe maszyny umożliwiły górnikom pozyskiwanie surowca z coraz głębszych pokładów. Dzięki lepszemu jakościowo węglowi ruszyła też produkcja stali i Zagłębie Ruhry stało się centrum przemysłowym Niemiec.

W czasach wielkiej prosperity, krótko przed kryzysem branży węglowej w 1958 roku, w całym Zagłębiu działało 150 kopalni, które wydobywały 142 miliony ton węgla rocznie.

Powolny proces umierania kopalni węgla w Nadrenii Północnej-Westfalii i w Kraju Saary zaczął się w 1958 r. Powszechny trend importowania tańszego węgla oraz ropy naftowej doprowadził do kryzysu przemysłu węglowego.

W latach 1960-1980 roku liczba kopalń zmniejszyła się ze 146 do 39. W roku 2000 działało na terenie Niemiec jeszcze tylko 12 kopalń, w tym Prosper-Haniel w Bottrop. Wysokie standardy bezpieczeństwa oraz ekstremalnie głębokie położenie pokładów węgla powodowały, że koszty jego wydobycia były droższe niż gdziekolwiek indziej na świecie. Rząd Niemiec oraz władze Nadrenii Północnej-Westfalii dotowały produkcję węgla miliardami euro.

Kryzys branży był dla górników fatalny. W 1957 r. kopalnie zapewniały miejsca pracy 610 tys. ludzi, w 1994 roku subwencjonowane przez państwo kopalnie dawały zatrudnienie już jedynie 100 tys.

W innych regionach, w okolicach Akwizgranu czy w Kraju Saary, wydobycie węgla zakończono jeszcze wcześniej niż w Bottrop. Ostatnia kopalnia Sophia-Jacoba w Hückelhoven pod Akwizgranem została zamknięta już w 1997 roku, a kopalnia Saar w Ensdorf w Kraju Saary w 2012.

Pod koniec 2018 roku w niemieckim górnictwie zatrudnionych jest zaledwie kilkaset osób, które nadzorują wyłączone kopalnie. Ostatnią, w Bottrop, zamknięto uroczyście w obecności prezydenta Franka-Waltera Steinmeiera przed Bożym Narodzeniem. W 2018 roku wydobyto tam jeszcze 1,8 miliona ton węgla.

To już było nieopłacalne

O całkowitym odejściu od wydobycia węgla kamiennego zadecydowano w Niemczech w 2007 roku choć zapasy węgla nie zostały wyczerpane, a nowoczesne niemieckie górnictwo nie stwarza zagrożenia dla środowiska. Zadecydowały względy ekonomiczne. Węgiel importowany z Rosji jest dwukrotnie tańszy.

Niemcy, rezygnując z wydobycia „czarnego złota”, jednocześnie bardzo dużo go importują – w roku 2017 było to ponad 40 milionów ton rocznie.

Węgiel kamienny nadal jest spalany w 66 elektrowniach i z jego spalania pochodziło w 2018 roku ok. 13 proc. niemieckiej energii. Dla porównania węgiel brunatny to 24 proc., atom 13 proc., gaz proc., a OZE — odnawialne źródła energii — w sumie około 40 proc.

W 2010 bilans ten przedstawiał się odpowiednio: węgiel kamienny 19 proc., brunatny 24 proc., atom 25 proc., gaz 12 proc., a źródła odnawialne - 19,2 proc.

Los górników

Pomimo redukowania do zera liczby działających kopalni koszty utrzymania nadal są znaczne. Jeszcze w 2018 roku branża dostała 900 milionów euro subwencji państwowych. Do tego dochodzi wsparcie dla odchodzących pracowników.

Liczby zatrudnionych górników spadały z roku na rok. W 1985 r. pracowało w górnictwie węgla kamiennego 138 000 osób, w 1995 - 73 000, w 2007, roku podjęciu decyzji o zamykaniu kopalń – 33 000, a w 2011 mniej niż 20 000.

W ostatniej kopalni pracowało jeszcze do końca 5 tysięcy osób.

Większość górników – około 45 tysięcy, przeszło w minionych 20 latach na wcześniejszą emeryturę w wieku 50 lat.

Dzięki temu uniknięto masowych zwolnień. Pozostali pracownicy branży odeszli do straży pożarnej, kolei czy administracji. Niektórzy podejmują zatrudnienie jako opiekunowie osób chorych i starszych.

Inną pracę znalazło 3500 górników, spośród 5000 tych, którzy do końca pracowali w zamkniętej w grudniu kopalni. Do 2021 pozostanie w niej ok. 650 osób, które prowadzić będą prace zabezpieczające opuszczone szyby. Koszty tych działań wynosić będą 280 milionów euro rocznie.

Wiatraki w miejscu kopalń

Wraz z likwidacją kopalń zmienia się cały region, w którym przemysł wydobywczy był jednym z głównych pracodawców. W Bottrop, gdzie do grudnia działała jeszcze ostatnia kopalnia, w górnictwie pracowało bezpośrednio 1500 osób, a pośrednio wiele więcej.

Nowych inwestorów na razie nie ma, ale zarządzająca terenem 10 000 hektarów spółka realizuje pojedyncze projekty, polegające na przekształcaniu terenu pod obiekty rozrywki i wypoczynku czy mieszkalnictwa. Są też pomysły, by wykorzystać wielki teren pokopalniany pod odnawialne źródła energii.

Finansowaniem prac wokół zamkniętych kopalń i projektów rekultywacyjnych, oczyszczaniem wody i podnoszeniem poziomu wód gruntowych zajmuje się powołana specjalnie w 2007 roku Fundacja - RAG-Stiftung.

Wspiera działania edukacyjne, naukowe i kulturalne. W 2018 roku miała budżet 16,5 milionów euro, w 2019 będzie to 30 milionów. Prawie połowa tej sumy pochodzi ze spółki, która zarządzała ostatnimi kopalniami.

Największe na świecie muzeum

Fundacja sporą część środków przeznaczyła na przebudowę i modernizację największego na świecie muzeum kopalnictwa w Bochum, które powstało już w 1930 roku. Na powierzchni 8000 m² zwiedzający mogą zjechać pod ziemię i poznać metody wydobywania różnych surowców, nie tylko węgla. Prowadzone są tam również prace badawcze.

Pozostaje węgiel brunatny

Zamknięcie ery kopalń węgla kamiennego nie oznacza końca wydobycia węgla w Niemczech. Nadal działają kopalnie węgla brunatnego w Nadrenii, Lausitz, Środkowych Niemczech i Helmstedt.

W Niemczech znajdują się jedne z największych pokładów węgla brunatnego — szacowane na ok. 80 mld ton stanowią 10 proc. światowych zasobów możliwych do wydobycia.

Węglem brunatnym pali się nadal w 45 niemieckich elektrowniach. To także powoduje, że odejście od wydobycia węgla brunatnego przed 2030 jest wykluczane.

Trwa bardzo emocjonalna debata o ich ewentualnej likwidacji. Z jednej strony chodzi o miejsca pracy. Choć liczby bezwzględne nie są wielkie – około 20 tysięcy osób (doliczając miejsca pracy związane pośrednio z branżą – 70 tysięcy), to bardziej bolesny jest fakt, że kopalnie zatrudniają znaczne grupy mieszkańców w kilku regionach, między innymi 9 tys. osób w Lausitz, niedaleko granicy z Polską. A tu w tym roku odbywają się landowe wybory.

Likwidacja tych kopalń jest praktycznie przesądzona — ale proces ten hamuje konieczność poniesienia wysokich kosztów i przeprowadzenia poważnych inwestycji.

W samym 2018 przewidziano na to około 100 mln w euro z budżetu federalnego. Podobnie jak w przypadku zamykania kopalń węgla kamiennego, konieczne jest wsparcie pracowników w znalezieniu nowego zatrudnienia, przyciągniecie na te tereny nowych inwestorów oraz zapewnienie bezpieczeństwa zamykanym w przyszłości kopalniom.

Elektrownie nadal dymią

Obok sporów o tempie likwidacji kopalń w Niemczech toczą się też poważne dyskusje na temat stopniowego zamykania elektrowni opalanych węglem.

Kraje UE — w ramach walki z ociepleniem klimatu — zobowiązały się do znacznej redukcji emisji CO2. Pilnuje tego Komisja Europejska, która w maju 2018 roku oskarżyła Niemcy i pięć innych krajów o nierealizowanie ustaleń dotyczących jakości powietrza.

Rząd federalny powołał specjalną komisję ds. węgla, by opracowała plan walki z zanieczyszczeniem powietrza. Niektórzy jej członkowie postulowali zamknięcie ostatnich elektrowni węglowych w latach 2035-2038.

Zaprotestowali eksperci i przedstawiciele energetyki. Wyniki prac komisja ma ujawnić w najbliższych tygodniach. Wiadomo, że część elektrowni miałaby być całkowicie wyłączona z użytku, inne przekształcone i spalać biomasę czy gaz, jak na przykład bloki należące do Volkswagena w Wolfsburgu (planowane oddanie do użytku w latach 2021-22).

Jednak nadal są plany budowy nowych bloków energetycznych spalających węgiel kamienny.

Polski przemysł górniczy czeka podobna droga — stopniowa likwidacja kopalń węgla kamiennego (choćby tylko ze względu na coraz droższe wydobycie, według ekspertów węgiel kamienny skończy się w ciągu 10-15 lat) i bardzo kosztowna przebudowa elektrowni węglowych na spalanie innych źródeł energii.

Autorka Dr Agnieszka Łada jest Dyrektorką Programu Europejskiego w Instytucie Spraw Publicznych, specjalizuje się w sprawach niemieckich, stosunkach polsko-niemieckich, polskiej polityce zagranicznej i europejskiej, postrzeganie Polaków za granicą i obcokrajowców w Polsce.

Tekst jest częścią cyklu #NiemcyWzblizeniu realizowanego przez Instytut Spraw Publicznych www.isp.org.pl i Fundację Konrada Adenauera w Polsce www.kas.pl