PiS chce karać za zbrodnie komunistyczne, ale czy zmiana prawa ma sens? Analizujemy ustawę o IPN

Pojęcie zbrodni komunistycznej definiuje ustawa o IPN (art. 2, pkt. 1). Przepisy o przedawnieniu tego rodzaju przestępstw były wcześniej dwukrotnie nowelizowane (w 1999 i 2006 roku). Przed zmianami z 2020 roku czyny zagrożone najsurowszą karą przedawniały się po 30 latach od 1 stycznia 1990 roku (czyli 1 sierpnia 2020), a w przypadku zabójstwa - po 40 latach (1 sierpnia 2030 roku).

Zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości i wojenne nie ulegają przedawnieniu (regulują to konwencja ONZ z 26 listopada 1968 roku o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości, której Polska była jednym z inicjatorów, ustawa o IPN, art. 4 pkt. 1 i konstytucja, art. 43).

Podpisana przez Andrzeja Dudę nowelizacja ustawy o IPN przesądziła, że zbrodnie komunistyczne również nie będą ulegać przedawnieniu.

O projekt pytamy dr. Krzysztofa Persaka, b. dyrektora biura prezesa IPN (w latach 2011 - 2016) Łukasza Kamińskiego.

Ustawa o IPN: przedawnienie nie powinno być zaskoczeniem

Persak zwraca uwagę na dwa problemy.

Po pierwsze, Sejm już dwukrotnie nowelizował ustawę w tym zakresie: "Można przyjąć, że ustawodawca podjął świadomą decyzję i upływający w 2020 roku termin przedawnienia jest efektem jego wyraźnej woli, a nie przeoczenia” - mówi w rozmowie z OKO.press dr Persak.

Po drugie, 25 maja 2010 roku Sąd Najwyższy, rozpatrując konkretny przypadek, podjął uchwałę (sygnatura I KZP 5/10), w której orzekł, że przestępstwa klasyfikowane jako zbrodnie komunistyczne, a zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 5, przedawniły się z dniem 1 stycznia 1995 roku.

Co to znaczy?

„Nowelizacje ustawy o IPN z 1999 i 2006 roku nie mogły reaktywować karalności zbrodni już przedawnionych. Instytutowi prokuratorzy musieli umorzyć setki śledztw, a nawet występować do SN o kasacje wyroków wobec osób, które wcześniej doprowadzili na ławy oskarżonych. Skutki uchwały były obszernie opisywane w corocznych sprawozdaniach z działalności IPN, które otrzymuje prezydent i parlamentarzyści. Prokuratorzy starają się neutralizować je, kwalifikując we wnoszonych aktach oskarżenia tego rodzaju przestępstwa jako zbrodnie przeciwko ludzkości” - mówi Krzysztof Persak.

I tłumaczy: „Problem upływającego z dniem 1 sierpnia 2020 terminu przedawnienia zbrodni komunistycznych był więc doskonale znany i nie powinien być dla nikogo zaskoczeniem. Tymczasem zaskoczył nawet Kolegium IPN - dopiero 26 maja wydano oświadczenie z apelem do Sejmu i Senatu o podjęcie inicjatywy ustawodawczej w celu przedłużenia okresu ich karalności” - kontynuuje historyk.

Dlatego Persak uważa, że nowelizacja będzie miała znaczenie przede wszystkim symboliczne.

Wniosek RPO ignorowany przez TK

Dodajmy po trzecie: 20 kwietnia 2016 roku, RPO Adam Bodnar, do którego zwrócili się pokrzywdzeni, skierował do Trybunału Konstytucyjnego wniosek o stwierdzenie niekonstytucyjności przepisów, które SN zinterpretował w wyżej opisany sposób i uniemożliwiających tym samym ściganie sprawców części zbrodni komunistycznych, takich jak znęcanie się, poniżanie czy pobicie.

Do dziś Trybunał Julii Przyłębskiej nie zajął się sprawą.

Tomasz Lachowski: Najważniejsze są ofiary

O nowelizację pytamy również dr. Tomasza Lachowskiego z Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego, autora książki „Perspektywa praw ofiar w prawie międzynarodowym. Sprawiedliwość okresu przejściowego (transitional justice)”.

Nowelizacja nie budzi jego większych zastrzeżeń w świetle prawa międzynarodowego. Podkreśla, że prawa ofiar, zwłaszcza poważnych naruszeń praw człowieka i strukturalnych represji, są fundamentalne i powinny zostać chronione, co jest jedną ze składowych demokratycznego państwa prawnego, gwarantowanego przez art. 2 konstytucji.

Dr Lachowski ocenia projekt jako precedensowy na tle rozliczeń podejmowanych przez państwa o podobnych doświadczeniach.

Ekspert podziela też uwagę dr. Krzysztofa Persaka o braku konsekwencji ustawodawcy: „Ustawodawca dwukrotnie podejmując problem, sprawiał wrażenie, że świadomie określa czas jego zamknięcia, a jego działania są przemyślane. Tymczasem okazuje się, że jest inaczej. Wysyła tym samym sygnał, że państwo nie spełniło wszystkich swoich funkcji lub zrobiło to w sposób niecałkowity. Dlaczego nie przewidziano, że rozliczenie zbrodni komunistycznych będzie trwało dłużej? To świadczy o instrumentalnym podejściu do tematu.

Specjalista dostrzega brak jasnej polityki rozliczeń państwa polskiego wobec zbrodni komunistycznych. Wskazuje przy tym na trzy najczęstsze modele stosowane przez różne państwa post-autorytarne:

• odpłaty karnej,
• klaryfikacji historycznej,
• grubej kreski.

Lachowski: „Polska przyjęła raczej ten drugi model, polegający na wskazaniu zbrodni i ich sprawców lub roli, którą poszczególne osoby odgrywały w strukturze systemu komunistycznego. Potwierdzeniem jest również przyjęty model lustracji, oparty o konstrukcję kłamstwa lustracyjnego - państwo nie przewiduje kary za sam fakt współpracy ze służbami państwa komunistycznego, ale za jego zatajenie" - mówi prawnik.

"PiS konsekwentnie zmierza do wprowadzenia pierwszego modelu rozliczenia z przeszłością, ale w sposób radykalny i budzący szereg wątpliwości, mocno wypaczając słuszną ideę rozliczeń, przetwarzając ją na kształt politycznej zemsty” - komentuje jeszcze dr Lachowski. I podaje przykład ponownego obniżenia emerytur na mocy tzw. ustawy dezubekizacyjnej czy uzasadnianą walką z sędziami komunistycznymi reformę sądownictwa.

Dodaje też, że rozliczanie po latach powinno być „kryształowe”.

Coraz trudniej o świadków i dowody

Część opinii publicznej jest przekonana, że Polska nie rozliczyła się ze swoją komunistyczną przeszłością – najczęściej mówi się w tym kontekście o braku procesów karnych wobec funkcjonariusz ancien regime’u. Tymczasem prokuratorzy IPN wnieśli 371 aktów oskarżenia o zbrodnie komunistyczne przeciwko 559 osobom (stan na dzień dzisiejszy): to najwięcej w tej części Europy.

„Choć jednocześnie długo ciągnące się procesy wobec twórców stanu wojennego czy w sprawie pacyfikacji kopalni »Wujek« - i rozczarowujące wyroki - kładą cień na polityce karnej dotyczącej osądzenia zbrodni komunistycznych” - zastrzega Lachowski.

I podsumowuje: „Pomimo planów wyłączenia zbrodni komunistycznych spod przedawnienia - co samo w sobie w moim przekonaniu wymagałoby zajęcia stanowiska przez Trybunał Konstytucyjny, pytaniem pozostaje tylko zależność TK od rządzących - nie sądzę, żeby w sposób znaczący zmieniło to stan faktyczny dotyczący ilości spraw i śledztw. Z każdym rokiem oddalamy się przecież coraz bardziej od ocenianego czasu, trudniej o świadków czy inne dowody”.