„Pożoga” Kossak-Szczuckiej na liście lektur. Barbarzyńscy chłopi, źli Żydzi i szlachetni polscy panowie

8 lipca skończyły się konsultacje zmian na listach lektur w szkołach podstawowych i średnich ogłoszonych przez ministra Przemysława Czarnka.

Na liście lektur przybyło pozycji nacjonalistyczno-katolicko-bogoojczyźnianych. Wypadł z niej niewierzący filozof-liberał Leszek Kołakowski. Przybyło tekstów Karola Wojtyły i Henryka Sienkiewicza.

Pełen wykaz proponowanych przez ministerstwo zmian można znaleźć w projekcie rozporządzeń na stronach Rządowego Centrum Legislacji (tutaj).

Z lektur usunięto m.in.:

• poezje Marcina Świetlickiego (uzasadnienie: „myśli zawarte w wielu utworach nie reprezentują wartości, które wpisane zostały w podstawie programowej”);
• „Małą apokalipsę” Tadeusza Konwickiego (uzasadnienie: „ze względu na niejednoznaczne przesłanie płynące z utworu”);
• „Antygonę w Nowym Jorku” Janusza Głowackiego (uzasadnienie: „ze względu na promowanie wartości niezgodnie z treściami podstawy programowej”);
• z listy „zalecanych dzieł teatralnych i filmowych” wypadło „Zezowate szczęście” Andrzeja Munka (uzasadnienie: „nieprzystające do założeń podstawy programowej”);

W czym antyheroiczny film Munka o losach Jana Piszczyka - przeciętnego Polaka rzuconego w wir wojen i dyktatur - „nie przystaje do założeń”, ministerstwo nie wyjaśniło. Wypadły jednak utwory, które nie były bogoojczyźniane i nie pasowały do religijno-konserwatywnej ideologii wyznawanej przez ministra.

Antysemitka, która pomagała Żydom

Wśród lektur uzupełniających dla zakresu podstawowego w liceum ogólnokształcącym i technikum znalazła się „Pożoga” Zofii Kossak-Szczuckiej (1889-1968).

Błyskotliwa kariera tej autorki na dzisiejszej prawicy i w polityce historycznej władz - w tym zapewne obecność na liście lektur - wynika między innymi z faktu, że mimo antysemickich poglądów protestowała przeciwko Zagładzie Żydów.

11 sierpnia 1942 roku - kiedy z getta warszawskiego codziennie Niemcy wywozili kilka tysięcy osób do obozów zagłady - Kossak-Szczucka napisała odezwę „Protest!”. Wzywała w niej do pomocy Żydom - równocześnie powielając antysemickie klisze (całą można przeczytać tutaj):

We wrześniu 1942 Kossak-Szczucka razem z socjalistką Wandą Krahelską-Filipowiczową powołała Komisję Pomocy Społecznej dla Ludności Żydowskiej, która w grudniu 1942 roku przekształciła się w Radę Pomocy Żydom „Żegota”. Kossak-Szczucka została odznaczona po wojnie orderem „Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata”; w jej warszawskim mieszkaniu ukrywał się przez sześć miesięcy Maurycy Gelber, który złożył po wojnie świadectwo.

Socjolog Tomasz Żukowski nazwał Kossak-Szczucką „emblematycznym przypadkiem Sprawiedliwego - antysemity”. Dla dzisiejszej polityki historycznej jest to bardzo wygodne - pokazuje bowiem, że powszechny przed wojną w Polsce antysemityzm nie musiał przekładać się na współudział w Zagładzie w czasach okupacji.

Harmonia, kiedy ziemianie panują

Antysemityzm Kossak-Szczuckiej widoczny jest wyraźnie w autobiograficznej powieści „Pożoga”, wydanej po raz pierwszy w 1922 roku, tuż po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej (korzystaliśmy z wydania z 1996, wyd. Instytut Wydawniczy „PAX”, Warszawa). Książka szybko zyskała rozgłos: doczekała się licznych wydań jeszcze przed 1939 rokiem.

Książka opisuje zagładę kresowego ziemiaństwa na Wołyniu w latach 1917-1919 - zaczynając od rewolucji lutowej w Rosji, a kończąc na wojnie polsko-bolszewickiej. Przez Wołyń przetaczały się wówczas liczne armie i konflikty zbrojne - wojska polskie, niemieckie, bolszewickie, ukraińskie, nie licząc zbrojnych band działających na pograniczu, oddziałów lokalnej samoobrony itd.

Książkę rozpoczyna opis panującej przed rewolucją - według słów autorki - „harmonii”. Opisuje przy tym kolonialną sytuację - w której polski dwór, mimo zaborów, sprawuje władzę nad lokalną ludnością, którą opisuje jako „dziką” i mającą „krew tatarską”.

Zacytujmy:

Kossak-Szczucka nie ma wątpliwości: to Polak szlachcic był naturalnym panem na Kresach i na tym polegał naturalny, jej zdaniem, porządek społeczny w tym regionie.

Nagle się zbuntowali, niewdzięczni

Tę „harmonię” niszczy rewolucja - posłuszny lud buntuje się, podżegany przez „agitatorów” głównie Żydów, oraz wiejskie kobiety. Narratorka powieści nie rozumie, dlaczego wcześniej posłuszni i potulni chłopi nagle stali się wrodzy i agresywni. Jest przekonana, że wcześniej byli szczęśliwi - i dopiero źli ludzie skłonili ich do niszczenia dworów oraz zabijania polskiej szlachty.

Zacytujmy:

Chłopi zaczęli szybko mordować dziedziców i niszczyć dwory. Autorka nie rozumie, dlaczego chcieliby to zrobić - skoro przez stulecia żyli w idealnej harmonii pod panowaniem polskiej szlachty. Zacytujmy:

Chłopi - pisze Kossak-Szczucka - są „ciemni i ograniczeni” oraz niewdzięczni. Kiedy pisze o bezczelności, z którą wycinano na opał drzewa z pałacowego parku, dodaje ze smutkiem:

Żydzi nienawidzili Polaków

Kossak-Szczucka nie ma nic dobrego do powiedzenia nie tylko o ukraińskich chłopach, ale także o Żydach. Nie rozumie, dlaczego nie popierali „starego porządku”, w którym - dodajmy - byli pogardzanymi ofiarami pogromów. Przypisuje wszystkim bolszewickie sympatie, co jest jednym z najpowszechniejszych antysemickich stereotypów. O początkach rewolucji pisze tak:

Rezerwa Armii Czerwonej to „ze trzydziestu parszywych Żydziaków” - pisze w innym miejscu. Żydzi, według Kossak-Szczuckiej, sympatyzują z komunizmem, są przerażeni sukcesami wojsk polskich. W innym miejscu pisze „bolszewicy i Żydzi”, traktując ich jako całość.

Kiedy Polacy wygrywają, Żydzi chowają się po kątach (Kossak-Szczucka półgębkiem jedynie wspomina o pogromach, do których dochodziło wówczas na tych terenach - czy to z rąk ukraińskich, czy polskich). Oto cytat:

Naturalny porządek według ministerstwa?

Czego więc dowie się w 2021 roku - sto lat po opisywanych przez Kossak-Szczucką wydarzeniach - z zalecanej przez ministerstwo Przemysława Czarnka „Pożogi”?

Podsumujmy:

• naturalny porządek polega na tym, że Polacy–katolicy–ziemianie są panami, a Żydzi i Ukraińcy — poddanymi; ten porządek był dobry, a ludzie żyli w nim szczęśliwie;
• ukraińscy chłopi byli ciemni i źli, chciwi i skorzy do przemocy;
• Żydzi byli wrogami Polski, tchórzliwymi i przewrotnymi zwolennikami bolszewizmu;
• rewolucję (najpierw lutową, a potem październikową) na Wołyniu ludzie popierali nie dlatego, że obiecywała im wolność, ziemię i tym podobne rzeczy - ale ze względu na czystą nienawiść do szlachetnych, dobrych, polskich panów.

To jest obraz świata, który ministerstwo uważa za „zgodny z podstawą programową” oraz promujący „wartości”.