Prof. Koncewicz: Elegia na śmierć Trybunału Konstytucyjnego. Zmarł młodo w wieku 31 lat

"Wobec nieustającego przejmowania państwa, jego instytucji, a nawet Puszczy Białowieskiej, ataków na instytucje międzynarodowe (UNESCO) i ponadnarodowe (luksemburski spektakl min. Szyszko przed Trybunałem Sprawiedliwości), niezwykle łatwo jest zapomnieć, że w latach 2015-2016 zniszczony został polski sąd konstytucyjny" - pisze dla Archiwum Osiatyńskiego prof. Tomasz Koncewicz, profesor prawa Uniwersytetu Gdańskiego*.

W tych wyjątkowych czasach nigdy jednak dosyć powtarzania, przypominania i pisania: sprawa polskiego TK nigdy nie może stać się sprawą drugorzędną, zepchniętą na drugi plan w ferworze bieżących wydarzeń. Eliminacja sądu konstytucyjnego przez „19-procentowego suwerena” uderzy w nas wszystkich - obywateli. Zabrakło kluczowego elementu kontroli nad ustawodawcą i rządem, którzy w efekcie mogą dzisiaj zrobić (i robią) wszystko.

Słyszymy (na razie nieśmiałe) pytania „co” i „jak" po PIS? O ile „jak” jest pytaniem niezwykle trudnym, kwestia „co” należy zrobić nie nasuwa wątpliwości:

Skąd przyszedł polski Trybunał Konstytucyjny?

Historia polskiego TK dowodzi, że dzięki zróżnicowanemu składowi i pozycji wypracowanej przez kolejne generację sędziów, udało mu się dobrze wypełniać misję powierzoną mu przez demokratyczne państwo prawne. Dotyczyło to zarówno trudnego okresu, bezpośrednio po powołaniu do życia w 1986 roku, dramatycznej transformacji ustrojowej oraz budowania państwa prawa „z niczego” po 1989 roku, jak i konstytucyjnej rewolucji wywołanej przez przystąpienie Polski do UE w 2004 roku.

Powołanie TK w 1986 roku spotkało się z różnymi ocenami: krytycy wskazywali, że sąd z ograniczoną jurysdykcją miał być elementem legitymizującym istniejący system władzy, i jako taki nie miał realnych możliwości kwestionowania działań reżimu. Z drugiej jednak strony, zarzuty te zostały zweryfikowane przez praktykę i wczesne orzecznictwo TK. Już w maju 1986. TK wydał pierwszy wyrok i od razu było to rozstrzygnięcie o olbrzymim praktycznym znaczeniu. Stwierdzając niekonstytucyjność rozporządzenia, TK podkreślił że akty wykonawcze do ustaw nie mogą regulować sfery praw i obowiązków jednostek, co wówczas było powszechnie przyjętą i akceptowaną praktyką.

W ciągu pierwszych trzech lat istnienia TK konsekwentnie stwierdzał niekonstytucyjność przepisów wydawanych przez władzę wykonawczą i budował swój kapitał jako instytucja, która egzekwuje, na tyle na ile jest to możliwe w realiach politycznych tamtych czasów, Konstytucję.

Reżim wkrótce zrozumiał, że nie jest w stanie do końca kontrolować sądu, który krok po kroku zdobywał coraz większą niezależność. Okazało się to kluczowe w 1989 roku, ponieważ wówczas efektywny sąd konstytucyjny był już postrzegany jako podstawa budowania państwa prawa w nowych realiach politycznych, społecznych i gospodarczych.

Okres heroiczny

Po 1989 r. zmiany konstytucyjne miały charakter stopniowy, a TK musiał odnaleźć swoje miejsce w wolnej Polsce. Okres 1990 - 1997 można nazwać „heroicznym”, ponieważ wówczas orzecznictwo położyło podwaliny państwa prawnego. Skonfrontowany z brakiem tekstu konstytucyjnego (nowa Konstytucja została przyjęta dopiero w 1997 r.), TK sam musiał rekonstruować „sądową konstytucję”, która miałaby odzwierciedlać nowe realia i minimalizować brak tekstu konstytucyjnego. Innej opcji po prostu nie było.

Sprawy wpływały i trzeba było je rozstrzygać w najlepszy z możliwy sposób. Orzecznictwo szczególną wagę przywiązywało więc do interpretacji nowej klauzuli państwa prawnego i odczytywało ją jako źródło bardziej szczegółowych zasad nie wyrażonych wprost w tekście,

• jak zakaz działania prawa wstecz,
• ochrona praw nabytych,
• nakaz proporcjonalnej ingerencji przez państwo w sferę autonomii jednostki
• czy ochrona uzasadnionych oczekiwań.

Wracaliśmy więc do Europy z mocnym sądem konstytucyjnym, a fundamenty orzecznicze z okresu heroicznego były drogowskazami i źródłem kontynuacji dla kolejnych generacji sędziów. Gdy nowa Konstytucja została w końcu przyjęta, nikt nie miał żadnych wątpliwości, że TK musi być elementem polskiego ładu konstytucyjnego.

Odzywające się czasami głosy niezadowolenia z strony polityków obawiających się zbyt dużego wpływu TK, nigdy nie znalazły odzwierciedlenia w próbie majstrowania przy nim. Tak było do czasu wyborów w 2005 r. i następującego po nich dwuletniego okresu rządów PiS, LPR i Samoobrony.

Wówczas mieliśmy przedsmak tego czego jesteśmy świadkami obecnie: kompletnej zmiany narracji konstytucyjnej. Po raz pierwszy od 1989 roku TK stał się instytucją wrogą, którą trzeba zwalczać per fas et nefas (wystarczy przypomnieć niechlubną „rozprawę teczek” w sprawie lustracyjnej, gdy sędziowie orzekający byli szantażowani rzekomo kompromitującymi materiałami z IPN).

Przedwczesne wybory parlamentarne w 2007 roku przywróciły stan sprzed 2005 roku, gdy kontrola konstytucyjności była powszechnie uznaną i respektowaną cechą ustrojową III RP. Dzisiaj historia zatoczyła koło, ponieważ wiemy, co stało się z TK w 2015-2016.

Polityczna rola TK w demokracji

Jednym z mitów założycielskich powojennej Europy było „nigdy więcej” i w tym celu demokracja miała być rozumiana jako nakaz respektowania fundamentalnych wartości i zasad systemowych przez rządzącą większość jak prawa człowieka, niezależność sądów, czy prawa mniejszości.

To wobec właśnie tych elementów sąd konstytucyjny ma do spełnienia funkcję gwarancyjną.

Podstawowym atrybutem sądu konstytucyjnego w społeczeństwie pluralistycznym jest refleksyjność rozumiana jako odzwierciedlanie i branie pod uwagę różnorodnych postaw, interesów i stanowisk oraz umiejętne (co nie znaczy wolne od błędów!) roztrząsanie za i przeciw każdego z nich. TK głosem swoich sędziów występuje jako konstytucyjny strateg i dyplomata w jednym, kalkuluje, antycypuje i adaptuje się (podkreślam, że nie oznacza, to iż „ulega”!) do politycznej rzeczywistości.

Dla każdego sądu konstytucyjnego otoczenie polityczne jest normalnym otoczeniem, w którym taki sąd funkcjonuje, i z którym jest nierozerwalnie związany. Nie chodzi jednak tylko o to, że sąd konstytucyjny kształtuje politykę, ale o to jak polityka kształtuje sąd i determinuje jego orzecznicze wybory.

Nie oznacza to także, co należy mocno podkreślił, że w tym procesie sędziowie konstytucyjni stają się politykami.

Gdy o TK mówimy „sąd polityczny”, opisujemy po prostu rzeczywisty stan rzeczy, w którym wyroki sądu konstytucyjnego mają konsekwencje polityczne, wpływają na proces polityczny i coraz częściej rozstrzygają kontrowersyjne kwestie o charakterze społeczno-politycznym, które politycy chętnie przerzucają do sale sądowej, aby potem być pierwszymi, którzy z wygodnej pozycji krytykują ten sam sąd.

Oczywiście, że każda władza chciałaby w sądzie widzieć instytucję jedynie aprobującą jej pomysły, ale wtedy oznaczałoby to, że taki słaby sąd konstytucyjny nie spełnia swoich funkcji i w ogóle nie byłby potrzebny. Sąd konstytucyjny, który uchyla niekonstytucyjne przepisy prawa, jest sądem mocnym mocą demokracji, praw konstytucyjnych, na straży których stoi.

TK mamy właśnie po to, aby nam o tym wszystkim przypominać

Żaden sąd nie może uznawać się za bezbłędny i wolny od krytycznej oceny. Jest tak, gdyż każdy akt sądzenia przez sędziów jest jednocześnie poddaniem tych samych sędziów pod osąd świata zewnętrznego. Zapominając o pewnych orzeczniczych potknięciach i niejasnościach (kto ich nie popełnia!),

Historia polskiego TK pokazuje, że jego przetrwanie i sukces były wynikową dwóch procesów: myślenia długofalowego (trudniejszego) i orzekania z perspektywy „tu i teraz” (łatwiejszego, bo skupionego na konkretnej sprawie). Nasz TK nigdy nie był sądem zamkniętym tylko w „tu i teraz”, ale rozumiał wagę pytania o to „co dalej”. Mimo zawirowań historyczno - ustrojowych umiał odnaleźć się w stale zmieniającej się rzeczywistości prawnej i społeczno - gospodarczej oraz wytrwale budował kapitał pozwalający nie tylko przetrwać, ale i patrzeć w przyszłość.

Trybunał ofiarą nowych władców

Skomasowany i bezlitosny atak na TK zakończył jego żywot w dotychczasowej formie. Nieprzypadkowo TK stał się pierwszą ofiarą „nowych" porządków zaraz po wyborach w 2015 roku.

Zgodnie z nową „doktryną”, rządząca w Polsce większość chce widzieć w sądzie biernego i słabego potakiwacza, który bezkrytycznie przyklepuje wszystko co władza mu podsunie. Takie postępowanie jest jednak zaprzeczeniem podstawowej cechy sądownictwa konstytucyjnego: niezależności od jakiejkolwiek władzy.

Jego zadaniem jest efektywnie chronić prawa i wolności konstytucyjne obywateli i przypominać rządzącej większości o granicach, których nie może przekraczać w pogoni za kolejnym sondażem. Ta ostatnia uwaga nabiera szczególnego znaczenia dzisiaj, ponieważ

Nie zapominać o TK i jego dorobku

Brakuje nam kultury konstytucyjnej, której podstawowym wyznacznikiem jest szacunek dla ograniczeń, bez których nie ma demokracji. Cały czas potrzebujemy więcej aktywności obywatelskiej w obronie podstaw porządku konstytucyjnego i instytucji, które stoją na ich straży. Społeczeństwo obywatelskie powinno z dumą świętować 31 - te urodziny sądu, który nam Polakom po prostu się udał i którego dzisiaj niestety już nie mamy. Nigdy nie możemy zapominać, że Polska demokracja jest demokracją liberalną, a nie tylko większościową, a istnienie silnego i niezależnego od jakiejkolwiek władzy, sądu konstytucyjnego jest zawsze sprawą fundamentalną. Musi być przedmiotem naszej troski i zainteresowania dzisiaj i, przede wszystkim, jutro.

Na razie w 2017 roku możemy tylko, i aż, nie zapominać o TK. Ta pamięć ma do odegrania kluczową rolę w długofalowym i fundamentalnym wyzwaniu w przyszłości: odbudowaniu sądownictwa konstytucyjnego w Polsce.

*Tomasz Koncewicz - Profesor prawa, 2017-2018 Crane Fellow, Program in Law and Public Affairs (LAPA), Princeton University; 2017 Visiting Professor Radzyner Law School w Herzliyi w Izraelu; adwokat, Kierownik Katedry Prawa Europejskiego i Komparatystyki Prawniczej Uniwersytetu Gdańskiego.

Członek Rady Programowej Archiwum Osiatyńskiego