Pytania referendalne prezydenta Dudy – konstytucyjny dyletantyzm czy polityczna manipulacja?

"Kto jak kto, ale właśnie Prezydent powinien umacniać prestiż konstytucji, a nie trywializować ją podobnymi inicjatywami. Zastosowano tu niewłaściwy tryb, w niewłaściwym celu, w niepoważny sposób", w ten sposób prof. Ewa Łętowska skomentowała inicjatywę referendum konstytucyjnego prezydenta Dudy.

Ale czemu ta trywializacja służy? I po co w ogóle prezydentowi Dudzie referendum konstytucyjne?

Prof. Jerzy Zajadło: "Może jest jednak tak, że ta trywializacja i ten niewłaściwy cel, to tylko cześć pewnej trwającej już ponad dwa lata antykonstytucyjnej strategii, która miała różne formy – od kastracji Trybunału Konstytucyjnego, przez deprecjację obowiązującej Konstytucji w oczach społeczeństwa, polityczne podporządkowanie organów wymiaru sprawiedliwości, aż po paradoksalną wykładnię przepisów ustawy zasadniczej w sposób wrogi wobec jej aksjologii.

Stąd to pytanie, „czy jesteś za uchwaleniem nowej konstytucji, czy za uchwaleniem zmian w istniejącej?” – to przecież oczywiste, że nie będziemy pytać, „czy jesteś zadowolony z obowiązującej Konstytucji?”".

Publikujemy cały tekst prof. Zajadły.

W sprawie pytań referendalnych prezydenta wypowiedziało się już tylu konstytucjonalistów, że trudno właściwie już cokolwiek do tego dodać. Zarzuty są różnego rodzaju. Najbardziej generalne wskazują przede wszystkim na niewłaściwy tryb samego referendum, ponieważ ma ono charakter konsultacyjny i nie mieści się w instytucji opisanej w przepisie art. 235 Konstytucji. Inne z kolei, bardziej szczegółowe, rozprawiają się z poszczególnymi piętnastoma pytaniami – niektóre z tych pytań znajdują już odpowiedź w obowiązującej Konstytucji i są po prostu zbędne; inne są tak sformułowane, że będzie problem z interpretacją wyników głosowania w sensie logicznym; wreszcie kolejne dotyczą materii, której nie ma potrzeby regulować w ustawie zasadniczej.

Wszystkie te krytyczne głosy są więc formułowane na poziomie pewnej argumentacji prawniczej o charakterze tak elementarnym, że śmiało można uznać całą operację za przeprowadzoną contra legem artis. Pojawia się wprawdzie wśród nich jeszcze jeden argument, ale nie ma on charakteru prawnego, lecz raczej moralno-polityczny – prezydent już wielokrotnie złamał obowiązująca Konstytucję, mimo że powinien czuwać nad jej przestrzeganiem (art. 126) i w związku z tym nie jest podmiotem szczególnie wiarygodnym do inicjowania referendum konstytucyjnego.

Z jednej strony powinniśmy abstrahować od tego ostatniego zarzutu, ponieważ wymyka się on spod możliwości prawnej oceny. Z drugiej strony trudno go jednak całkowicie pomijać, ponieważ rodzi się szereg pytań dotyczących intencji. Można oczywiście powiedzieć, że prezydent walczy o jakąś własną pozycję i próbuje zaakcentować swoją obecność w życiu politycznym, ale ustawa zasadnicza jest zbyt poważną sprawą dla państwa i dla obywateli, by tego typu zabiegi autopromocyjne traktować poważnie.

Wspomniane zarzuty natury prawnej pozwalają jednak stwierdzić, że cała operacja pachnie tak daleko idącym prawniczym dyletantyzmem, że siłą rzeczy rodzi to pytanie o istnienie w tej sprawie jakiegoś drugiego dna. Aż trudno uwierzyć, by prezydent przy swoim wykształceniu i otoczony gronem doradców nie dostrzegał prawnej miałkości zarówno formy, jak i treści tej inicjatywy.

Jeśli więc istnieje w tej sprawie jakieś drugie niewidoczne dno, to powstaje pytanie, na czym ono polega? Podzielam w tej sprawie pogląd prof. Ewy Łętowskiej: „Obecnie to wygląda po prostu na obejście przepisów o zmianie konstytucji (art. 235).

Może jest jednak tak, że ta trywializacja i ten niewłaściwy cel, to tylko cześć pewnej trwającej już ponad dwa lata antykonstytucyjnej strategii, która miała różne formy – od kastracji Trybunału Konstytucyjnego, przez deprecjację obowiązującej Konstytucji w oczach społeczeństwa, polityczne podporządkowanie organów wymiaru sprawiedliwości, aż po paradoksalną wykładnię przepisów ustawy zasadniczej w sposób wrogi wobec jej aksjologii.

Manipulacyjna strategia na przeczekanie, dezorientację i zmęczenie społeczeństwa – tak długo zohydzać ludziom obowiązującą Konstytucję, aż w końcu sami uwierzą w konieczność jej zasadniczej zmiany lub zastąpienia nową. Stąd to pytanie, „czy jesteś za uchwaleniem nowej konstytucji, czy za uchwaleniem zmian w istniejącej?” – to przecież oczywiste, że nie będziemy pytać, „czy jesteś zadowolony z obowiązującej Konstytucji?”. Stąd ta gra na historycznej dumie Polaków i propozycja wprowadzenia do preambuły odwołania do „ponadtysiącletniego chrześcijańskiego dziedzictwa Polski i Europy jako ważnego źródła naszej tradycji, kultury i narodowej tożsamości”, a w domyśle: obecna Konstytucja lekceważy to dziedzictwo. Stąd ten miraż wieczystych konstytucyjnych gwarancji podstawowego dorobku „dobrej zmiany”: czy jesteś „za konstytucyjnym zagwarantowaniem szczególnego wsparcia dla rodziny, polegającego na wprowadzeniu zasady nienaruszalności praw nabytych (takich jak świadczenia „500+”)?” – wroga opozycja tylko czyha, by to zabrać. Stąd to pytanie o konieczność konstytucyjnego zagwarantowania obecności Polski w Unii Europejskiej i NATO, a w tle oskarżenie – nasi poprzednicy o to nie zadbali, to dopiero my na serio myślimy o narodowym bezpieczeństwie. Etc. etc. etc.

Na tle tego drugiego dna politycznej manipulacji konstytucyjny dyletantyzm to pikuś, warto zapłacić nawet cenę przejściowej kompromitacji. Na pytanie postawione w tytule odpowiedź brzmi więc: i jedno, i drugie, konstytucyjna amatorszczyzna z drugim dnem politycznej manipulacji.

Jerzy Zajadło - prof. dr hab., filozof prawa, kierownik Katedry Teorii Filozofii Państwa i Prawa Wydziału Prawa Uniwersytetu Gdańskiego, Laureat nagrody im. Edwarda J. Wende (2017), członek Rady Programowej Archiwum Osiatyńskiego.