Regresywne podatki w Polsce: biedni obciążeni mocniej niż bogaci. I prawie nikt nie chce tego zmienić

Polski system podatkowy jest w praktyce regresywny. Oznacza to, że biedni są procentowo obciążeni bardziej niż bogaci w stosunku do swoich zarobków. To szczególnie duży problem dla ludzi o najniższych dochodach, ale ostatecznie także dla olbrzymiej większości społeczeństwa - państwo utrzymywane przez niezamożnych jest po prostu słabe i nie stać go spełnianie podstawowych funkcji.

W Polsce mówienie o podwyższaniu uważane jest jednak za polityczne tabu - a wprowadzenie progresji wymaga podwyższenia stawek dla bogatych. W naszym kraju podatek dochodowy można jedynie obniżać.

Na potrzebę zmiany systemu podatkowego na bardziej sprawiedliwy w swoim programie wskazuje jedynie lewica (SLD i Razem - obie partie postulują wprowadzenie tradycyjnej progresji podatkowej), ale czy o jednym z najważniejszych i najmniej zauważanych problemów Polski ktokolwiek odważy się mówić w kampanii przed październikowymi wyborami? Bardzo prawdopodobne, że nie.

Regresywny system

Parę miesięcy temu o niesprawiedliwości systemu podatkowego w Polsce na moment stało się głośniej za sprawą dr. Jakuba Sawulskiego, autora opracowania „Kogo obciążają podatki w Polsce?”, które zostało opublikowane przez Instytutu Badań Strukturalnych.

Sawulski zwraca uwagę na dwie główne przyczyny tego, że system podatkowy w Polsce jest de facto regresywny:

• liniowe opodatkowanie pracy (takie samo dla niskich i wysokich zarobków)
• relatywnie niskie opodatkowanie wysokodochodowych działalności gospodarczych (które m.in. skłania osoby o wysokich zarobkach do fikcyjnego samozatrudnienia).

W analizie Sawulskiego czytamy, że 75 proc. osób w Polsce zatrudnionych jest na umowie o pracę, 6 proc. na umowy cywilnoprawne. To ponad 4/5 Polaków. Efektywne opodatkowanie pracy tych osób (klin podatkowy, suma obciążeń z podatku dochodowego i składek społecznych oraz odciążeń z ulg podatkowych) jest liniowe niezależnie od wysokości zarobków.

Według danych OECD, wśród 21 krajów Unii, jesteśmy na 20. miejscu pod względem liniowości systemu podatkowego. Za nami są tylko Węgrzy z idealnie płaskim opodatkowaniem:

Z kolei klin podatkowy na płacę minimalną w Polsce w 2013 roku wynosił 39 proc. i wśród krajów OECD wyższy był tylko na Litwie i na Węgrzech. Nie posiadamy nowszych zestawień, ale chociaż płaca minimalna w ostatnich latach wzrosła, to w kwestii opodatkowania najbiedniejszych nie zmieniło się prawie nic poza kosmetyczną zmianą w kwocie wolnej od podatku, o której piszemy niżej.

Na korzyść najlepiej zarabiających działa z kolei przede wszystkim 19-procentowy podatek liniowy dla przedsiębiorców, wprowadzony przez rząd Leszka Millera. To jedna z większych luk w polskim systemie podatkowym - ogromna część ludzi o wysokich dochodach nie musi płacić podatku wg skali (przejście na "liniowiec" opłaca się samozatrudnionym już od ok. 100 tys zł dochodu rocznie).

VAT bardziej obciąża biedniejszych

Podatek VAT również jest w praktyce degresywny. Mocniej obciąża niezamożnych, ponieważ przeznaczają oni względnie większą część swoich zarobków na konsumpcję. Dlatego, w połączeniu z liniowym opodatkowaniem pracy, w całym systemie biedniejsi mają nałożone większe obciążenia podatkowe, a bogatsi – mniejsze.

"Podatki pośrednie działają jak cep, obciążają każdego dzień po dniu, godzina po godzinie, idzie się do sklepu i płaci podatek. Niby to sprawiedliwe, bo każdy tyle samo zapłaci. Tyle że osoby mniej zamożne w sklepach co miesiąc zostawiają wszystko. Im większą część dochodów ktoś musi wydawać na życie, tym bardziej te podatki go obciążają" - mówiła w wywiadzie dla gazeta.pl, profesor Hanna Kuzińska, ekonomistka z Akademii Leona Koźmińskiego

Jak pisze w swoim opracowaniu Sawulski, dla najbiedniejszych 10 proc. polskiej populacji efektywne obciążenie podatkiem VAT wynosi około 14 proc., natomiast dla najbogatszej jednej dziesiątej społeczeństwa jest to około 9 proc.

Tymczasem polski budżet opiera się właśnie na tym podatku. W 2018 roku przychody budżetu państwa wyniosły 380 mld złotych, przychody z VAT – 175 mld. To 46 proc. W poprzednich latach dochody z VAT stanowiły:

• w 2017 – 44,8 proc.
• w 2016 – 40,2 proc.
• w 2015 – 42,6 proc.

Osobliwie niska kwota wolna

Bardzo niska jest też w Polsce kwota wolna od podatku. Dla dochodów do 8 tys. złotych rocznie podatku nie ma. Później kwota wolna spada, a między 13 tys. złotych rocznie a 85 528 złotych kwota wynosi 3091 złotych.

W październiku 2015 roku Trybunał Konstytucyjny orzekł, że niezwiększanie kwoty wolnej od podatku do poziomu, by gwarantowała ona co najmniej minimum egzystencji, jest niezgodne z Konstytucją.

PiS wykonał to orzeczenie w ten sposób, że zwolnił z podatku absolutnie najbiedniejszych, ale progi dla pozostałych (w tym dla osób zarabiających np. 1100 złotych netto miesięcznie) pozostawił bez zmian.

Polska kwota wolna jest osobliwością na tle Europy. Zebranie wszystkich danych jest trudne, bo niektóre państwa nie mają stałej kwoty wolnej, a Eurostat nie prowadzi takich statystyk. W niektórych przypadkach należy opierać się na szacunkach. W 2016 roku portal Money.pl zebrał dane z 21 krajów Unii za 2015 rok, Polska zajmuje tam ostatnie miejsce. Słowacka kwota dla podatników o dochodzie niższym niż 19 800 euro rocznie była pięć razy wyższa od standardowej kwoty Polskiej.

Z kolei Infor podsumował kwoty wolne za rok 2017 w 17 krajach Unii. Polska – ponownie – na dnie tabeli.

Podatek? Tylko obniżamy

W Polsce mówienie o podwyższaniu podatków uważane jest za polityczne tabu - a wprowadzenie progresji wymaga podwyższenia stawek dla bogatych. W naszym kraju podatek dochodowy można jedynie obniżać.

Ustawa o podatku dochodowym obowiązuje w Polsce od 1992 roku. Początkowo mieliśmy trzy progi: 20, 30 i 40 proc. Pierwsza zmiana to rok 1994 i podwyżka wszystkich progów do 21, 33 i 45 proc.

W 1997 na 20, 32 i 44 proc., a rok później na 19, 30 i 40. Takie stawki utrzymały się do końca rządów AWS-UW, przetrzymały rząd SLD-PSL. W 2009 roku zaczęły obowiązywać nowe stawki PIT uchwalone jeszcze za pierwszych rządów PiS – 18 proc. dla większości, 32 proc. dla najbogatszych (od nadwyżki ponad 85 tys. 528 zł dochodu rocznie - ta kwota nie była zmieniana do dziś, co jest jedyną, ukrytą formą podwyższania podatku dochodowego dla części ludzi o wysokich dochodach).

W tym roku PiS obniżył niższą stawkę do 17 proc.

Gdula: kosmetyczne zmiany

W wywiadzie Krytyki Politycznej z jedynką Lewicy w okręgu Krakowskim Maciejem Gdulą z Wiosny, prowadzący zapytał:

„A jesteście zdeterminowani zmienić system podatkowy? Żeby pieniędzy w budżecie było więcej? I żeby bogaci płacili wyższe stawki niż ubodzy? Bo dziś jest odwrotnie”

Gdula odpowiedział:

"Zmiany, jeśli będą, to raczej kosmetyczne, bez zmiany poziomu obciążeń i tego, jak wygląda skala progresji podatkowej".

Skoro nawet kandydat lewicy mówi, że zmiany w podatkach mogą być jedynie kosmetyczne, oznacza to, że w tych wyborach prawdopodobnie nie będzie siły, która w kampanii poruszy kwestię sprawiedliwości podatkowej.

Jeden z największych problemów Polski - system podatkowy przesądzający o notorycznym niedofinansowaniu państwa i nasilający nierówności społeczne - znów pozostanie niezauważony.