Nikt tak naprawdę nie wie, co zachłannie łykamy. Rynek suplementów w Polsce to patologia w pigułce

Przerwa reklamowa. Na ekranie małżeństwo. Żonie wyraźnie się nie podoba pomysł boczku w jajecznicy. Mówi mężowi, żeby lepiej dbał o swój podwyższony cholesterol. Wtedy okazuje się, że on bierze już Proliver, więc nie ma problemu: "Poproszę podwójną porcje boczku". Takich wesołych reklam przekonujących, że suplement diety pomoże nam prowadzić niezdrowy tryb życia, jest wiele. Choć to nielegalne. Tak samo jak sugerowanie, że suplement jest lekiem.

Wbrew ogólnym przekonaniom, suplementy diety nie są wyrobami medycznymi, a jedynie uzupełniającymi produktami spożywczymi, będącymi skoncentrowanym źródłem składników odżywczych. Jak wskazują lekarze, te same składniki można znaleźć w każdej zrównoważonej i dobrze skomponowanej diecie. Bo choć suplementy występują w postaci kapsułek, syropów i tabletek, nie są lekami.

Do tego Narodowy Instytut Leków (NIL) przebadał ostatnio 50 najpopularniejszych suplementów diety. Okazało się, że jedna czwarta ma inny skład niż ten opisany na opakowaniu. Witamin i składników roślinnych albo było mniej niż deklaruje producent, albo nie było ich wcale. Polacy rocznie wydają na suplementy ponad 3 mld zł.

Jakie to możliwe, że wciąż padamy ofiarą suplementowego oszustwa i jak się przed nim uchronić?

Suplement to nie lek

Emilii Kaczmarek z Instytutu Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego, autorki książki „Gorzka pigułka. Etyka i biopolityka w branży farmaceutycznej”, wyniki badań NIL nie zdziwiły:

Badania NIK również wykazały niezgodność zawartości z deklaracjami producentów. Co gorsza, znaleziono też substancje szkodliwe: bakterie chorobotwórcze, substancje zakazane czy stymulanty podobne do amfetaminy.

Kupując witaminy czy produkty roślinne mało kto zastanawia się, czy kupuje lek, czy suplement i jaka właściwie jest różnica. A jest ogromna.

„Nie wszystko, co można kupić w aptece, jest lekiem” - mówi OKO.press Kaczmarek. „Suplementy diety mają uzupełniać dietę, a nie leczyć. System nadzoru nad tymi produktami jest przez to zupełnie inny. Bezpieczeństwo i skuteczność stosowania leków sprawdzana jest w czasie badań klinicznych.

Producenci suplementów chętnie z tej niewiedzy korzystają.

Rynek suplementów ma się świetnie

Rynek suplementów jest regulowany przez prawo europejskie, które zabrania wprowadzania konsumentów w błąd. Gorzej z nadzorem. Raport NIK stwierdza, że możliwość skutecznej kontroli rynku suplementów przez Inspekcje Sanitarną „praktycznie nie istnieje".

„O ile w latach 2013-2015 przybywało 3-4 tys. nowo zgłoszonych suplementów rocznie, o tyle w 2016 r. już 7,4 tys.” - czytamy w raporcie.

W 2016 oznaczało to, że do Głównego Inspektoratu Sanitarnego dziennie przybywało przeciętnie 30 powiadomień o nowych produktach wprowadzanych na rynek. Przyjmowaniem i rozpatrywaniem powiadomień (między innymi) zajmowało się siedem osób.

Reklamy są szybsze niż kontrola

Reklamy suplementów diety nie mogą zgodnie z europejskim prawem sugerować, że produkty te są lekami. Z kolei w reklamach leków bez recepty nie powinni, zgodnie z polskim prawem, występować lekarze ani farmaceuci.

Z jednej strony mamy jednak instytucje odpowiedzialne za nadzór nad reklamą produktów zdrowotnych, które nie nadążają z egzekwowaniem obowiązujących przepisów; z drugiej - luki prawne, np. dotyczące reklamy wyrobów medycznych.

Zdaniem Kaczmarek, przepisy dotyczące reklam są notorycznie łamane. „Często wprowadzają odbiorców w błąd. Nawet jeśli w trakcie spotu pada słowo »suplement diety«, cała fabuła nierzadko sugeruje, że mamy do czynienia z produktem leczniczym, który jest „na” coś, np. wątrobę".

Komisja Etyki Reklamy uznała, że reklama Proliveru mogła wprowadzić w błąd, nadużywać zaufania odbiorców lub wykorzystywać ich brak doświadczenia lub wiedzy sugerując, że produkt obniża poziom cholesterolu i niweluje skutki niezdrowej diety.

Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów ścigał Aflofarm za nieetyczne praktyki. W 2017 na firmę nałożono karę prawie 26 mln zł za reklamę RenoPuren Zatoki, która sugerowała właściwości lecznicze produktu.

Rok później ukarano też reklamę Magmisi, która sugerowała, że powszechnym powodem kłopotów dzieci z aktywnością fizyczną, koncentracją czy rozdrażnieniem jest brak magnezu i że ratunkiem jest podanie im żelków.

UOKiK od dawna przestrzega przed naruszeniami na rynku suplementów.

„Gdyby sąd podtrzymał decyzję UOKiK , to mógłby być pewien precedens. Teraz kwoty nakładane przez GIS i inne instytucje są na tyle niskie, że dalsze łamanie prawa nadal może się opłacać" - komentuje Kaczmarek.

Zalew reklam jest tak wielki, że trudno wszystkie skontrolować.

Projekt w szufladzie

W 2017 roku NIK zwracał uwagę, że polski rynek jest szczególnie narażony na nieuczciwe praktyki naruszające interes konsumentów. „W krajach o utrwalonych praktykach rynkowych nadużyciom zapobiega zjawisko samoograniczania się producentów i importerów w zakresie nieuczciwych praktyk. W Polsce propozycje takiego samoograniczania ze strony producentów pojawiły się dopiero w toku kontroli NIK” - czytamy w raporcie.

25 listopada 2019 w siedzibie KRRiT nadawcy telewizyjni (Polsat, TVN, TVP) i organizacje zrzeszające producentów suplementów diety podpisały samoregulację. Zakłada ona m.in. że reklamy suplementów nie będą wprowadzały odbiorców w błąd, sugerując właściwości lecznicze, ani nie będą odnosić się do nazw chorób, które nie istnieją (!).

W reklamach ma się też pojawiać informacja graficzna podkreślająca, że produkt nie ma właściwości leczniczych.

Rząd zaproponował również wprowadzenia dodatkowej opłaty za reklamę suplementów - 10 proc., która ma trafiać do budżetu NFZ. Producenci są jednak sceptyczni - farmaceutycznych rekinów to nie zniechęci, uderzy za to w małych i średnich przedsiębiorców.

W 2019 zapowiadano rozwiązanie problemu kontroli rynku suplementów nowelizując ustawę o bezpieczeństwie żywności i żywienia. Planowano m.in. wprowadzenie systemu kar za konkretne złamanie przepisów, opłaty za wprowadzanie nowych suplementów na rynek, wymóg badań... I co? Projekt trafił do szuflady.

Co mogą zrobić konsumenci, którzy nie chcą łykać placebo? „Jeżeli chcemy kupić np. jakąś witaminę, to najlepiej kupować te preparaty, które są zarejestrowane jako leki" - radzi Kaczmarek.

„Mamy dzięki temu większą pewność co do tego, co jest w środku. Warto jednak najpierw porozmawiać z lekarzem czy farmaceutą, a najlepiej sprawdzić w badaniach czy faktycznie danej substancji nam brakuje. Na pewno nie należy diagnozować swojego zdrowia na podstawie reklam".