Silne państwo, antyliberalna gospodarka. Kaczyński i Morawiecki u Rydzyka

Już sam tytuł konferencji w Wyższej Szkole Kultury Społecznej i Medialnej ojca Rydzyka - "Odpowiedzialność przedsiębiorców za Polskę" - mówił wyraźnie, jaki będzie panował na niej klimat.

Liberał powiedziałby, że przedsiębiorca ma się troszczyć przede wszystkim o zysk swojej firmy. Kaczyński mówi wyraźnie, że przedsiębiorcy - podobnie jak urzędnicy, intelektualiści czy żołnierze - powinni pracować przede wszystkim nie dla siebie, ale na rzecz dobra wspólnego.

(Relację TVN24 z wystąpień Kaczyńskiego i Morawieckiego można znaleźć na stronie telewizji; obszernie relacjonowała je także na Twitterze szkoła o. Rydzyka).

Kaczyński stwierdził, że rynek nie może istnieć bez państwa, które gwarantuje własność i egzekwuje prawo (a więc także umowy pomiędzy przedsiębiorcami): "Najpierw państwo, później własność, bez której nie może być wolności jednostki, no i rynek.

Musi powołać także różnego rodzaju instytucje, które funkcjonują na rynku, w związku z rynkiem, no i przede wszystkim pieniądz".

To pogląd zdroworozsądkowy i niekontrowersyjny. Podzieliliby go także klasyczni liberałowie (jak John Stuart Mill). Nie zgodziliby się z nim zapewne tylko libertarianie, przekonani, że państwo stanowi głównie przeszkodę na drodze jednostek do dobrobytu i szczęścia.

Inaczej jednak niż politycy rządzący w pierwszych dwóch dekadach III RP, Kaczyński nie wychwalał prywatnej przedsiębiorczości, tylko uznał ją za element służby dla dobra wspólnego. Jest to raczej zmiana w rozłożeniu akcentów - nie było tu mowy o konkretnych rozwiązaniach politycznych - ale jest ona charakterystyczna dla myślenia PiS o gospodarce.

Prezes PiS wprost skrytykował "liberalne" lata 90., przy okazji nieco mijając się z prawdą.

Znaczna część tej wybuchającej w końcu lat 80. i 90. działalności gospodarczej początkowo nie była objęta, albo w minimalnym stopniu objęta, ograniczeniami związanymi z podatkami."

W tym momencie w ogóle nie jest jasne, co ma na myśli prezes PiS. Liczba regulacji dotyczących przedsiębiorczości rosła systematycznie od lat 90. Firmy też płaciły podatki - o czym doskonale wiedzą przedsiębiorcy. Te podatki, jak przekonał się o tym m.in. Roman Kluska, były egzekwowane czasem dość bezwzględnie.

Przesłanie jest jednak jasne: wolności było za dużo, była "anarchiczna", a teraz państwo musi kierować gospodarką.

Prezes PiS wypowiedział się także o zakorzenieniu liberalizmu w Polsce:

W tym wypadku ma zapewne rację. W historii Polski liberałowie z wielu względów aż do 1989 r. zajmowali marginalną pozycję. Byli często wybitnymi jednostkami i liczącymi się publicystami czy ekonomistami, ale mieli niewielki wpływ na życie polityczne (można o tym przeczytać m.in. w znakomitych książkach historyka Macieja Janowskiego).

Powody były liczne: brak własnego kapitału i klasy przedsiębiorców w XIX w., nieliczna rodzima burżuazja, łączenie polskości raczej z pracą na roli niż z przemysłem czy handlem - to wszystko sprawiało, że liberalizm nie miał bazy społecznej w Polsce.

W polskiej polityce od początków nowoczesnych partii politycznych w latach 80. XIX w. dominowały trzy wielkie nurty (chłopski, socjalistyczny i narodowa demokracja), z których żaden nie miał liberalnych poglądów gospodarczych. Często były one do kapitalizmu i wolnego rynku nastawione jawnie wrogo (np. w okresie następującym po Wielkim Kryzysie lat 30., kiedy partie proponowały daleko idącą nacjonalizację i kontrolę państwa nad gospodarką).

Przez większą część polskiej historii od XIX w. główne nurty polityki polskiej miały w wymiarze gospodarczym wyraźnie antyliberalny charakter. Liberałowie mogą tej oceny nie lubić, ale nie mogą się z nią nie zgodzić.

Kaczyński pozwolił sobie na insynuację pod adresem obcego kapitału w Polsce:

To insynuacja w klasycznym stylu prezesa PiS - bez podania żadnego konkretnego przykładu "kolonialnego traktowania".

To prawda, że po 1989 r. zagraniczne firmy traktowały niekiedy Polskę jako źródło taniej i dyspozycyjnej siły roboczej (zrobił tak właśnie Starbucks, proponując polskim pracownikom udział w złamaniu strajku w swoich kawiarniach), ewentualnie wykorzystując słabsze niż na Zachodzie egzekwowanie norm dotyczących ochrony środowiska (zarzucano to np. chlewniom prowadzonym w Polsce przez koncern Smithfield Foods).

Nic jednak nie wskazuje, aby prezes PiS opierał się na jakichkolwiek systematycznych badaniach dotyczących tego, jak działa w Polsce zagraniczny kapitał, a głośne w mediach przykłady mogły być wyjątkiem, a nie normą. Polacy zresztą nie podzielają niechęci prezesa PiS. Według badań z 2011 r. woleliby raczej pracować w firmach zagranicznych niż polskich.

Wicepremier Mateusz Morawiecki w swoim wystąpieniu mówił o konieczności "zatarcia podziału na Polskę A i B":

Ta troska ma także bardzo stare korzenie - chciały zrobić to władze II RP już przed wojną. Także PRL często planował budowę zakładów przemysłowych na terenach całkowicie pozbawionych przemysłu, w biednych, wiejskich dzielnicach kraju - co było kosztowne, ale według planistów miało sens społeczny (jednym z wielu przykładów był kombinat włókienniczy w Zambrowie, którego dzieje można znaleźć w doskonałej monografii historyka Andrzeja Zawistowskiego).

Troska o los "Polski B" jest szlachetna, ale warto przypomnieć, że zniesienie podziałów na "lepszą" i "gorszą" część kraju planowały polskie rządy od stulecia - i żadnemu to nie wyszło, chociaż próby kosztowały krocie. Nie jest jasne, dlaczego ma udać się Morawieckiemu.

Ton wypowiedzi Kaczyńskiego i Morawieckiego na tematy gospodarcze - nie tylko przy okazji konferencji u o. Rydzyka - zdradza głębokie pokrewieństwo ich myślenia o gospodarce z tym, jak myślała duża część polskich elit po Wielkim Kryzysie lat 30. Gigantyczne załamanie gospodarcze skompromitowało gruntownie - na czas życia całego pokolenia - ideę, że rynek jest efektywnym narzędziem organizowania produkcji, alokacji kapitału i podnoszenia poziomu życia (piszę o tym obszernie w książce "Skok w nowoczesność. Polityka wzrostu w krajach peryferyjnych, 1943-1980, Warszawa 2013). Pisano wówczas i mówiono chętnie o "chaosie rynku" i jego skłonności do marnotrawstwa oraz bezproduktywnego marnowania kapitału, pracy i zasobów materialnych.

Większość ugrupowań politycznych - od socjalistów po prawicę - widziała ratunek w państwie, które miało kierować inwestycjami i prowadzić politykę gospodarczą. Projektowano nacjonalizację banków i wielkiego przemysłu (na lewicy) lub wzięcie ich pod ścisły nadzór państwa (na prawicy). W tym wymiarze myślenie Kaczyńskiego i Morawieckiego o gospodarce polskiej ma głębokie korzenie w dziejach polskiej myśli politycznej i długą historię.

Ma także oczywiście korzenie w PRL, w którym podporządkowanie gospodarki interesom państwa - takim, jak je sobie wyobrażała rządząca PZPR - sięgnęło skrajności. Państwo planowało produkcję, było właścicielem fabryk i banków, a w rękach prywatnych pozostawiło tylko część rolnictwa, rzemiosła i drobnego handlu.