Socjolog: Nie jesteśmy podzieleni na pół. Nie ma dwóch plemion

"Warto o tym pamiętać, bo po wyborach ciągle będziemy żyć w jednym kraju" - pisze socjolog, badacz trendów Paweł Ciacek. Jest on też działaczem społecznym zaangażowanym w działania profrekwencyjne, m.in. w kampanię „Zabierz głos, bo go stracisz” organizowaną przez Fundację Batorego.

Paweł Ciacek twierdzi na podstawie badań, że nie dzielimy się na dwa plemiona, tylko na pięć grup - są to:

• łagodni tradycjonaliści
• religijni patrioci
• męscy tradycjonaliści
• otwarci obywatele
• otwarci rozważni Polacy

„Istnieje wiele fundamentalnych kwestii zarówno obyczajowych, jak i politycznych, co do których jesteśmy zgodni. Zgodność w poglądach na poziomie ponad 70 proc. to bardzo dużo” - pisze Ciacek. I apeluje:

Poniżej cały tekst.

[okonawybory]

Na polaryzacji zyskują politycy

Jesteśmy różni, jednak nie możemy powiedzieć, że dzielimy się na dwa przeciwstawne obozy. Obywatele mają dobrą intuicję, gdy przypisują źródła tego poglądu politykom, dla których taka polaryzacja niewątpliwie jest korzystna. Podgrzewanie temperatury sporu, wyostrzanie różnic, piętnowanie dyskusji i odstępstw od obowiązującej linii zabija szczerą rozmowę i mobilizuje poparcie – a o to przecież w perspektywie krótkoterminowej politykom chodzi.

Tym bardziej widać, że to od samych obywateli będzie zależeć, który z poglądów się sprawdzi: czy za 100 lat Polska będzie liderem Europy, czy też jej skansenem, czy będzie nam lepiej, czy gorzej. Obecnie opinie w tej kwestii są prawie równo podzielone.

Według badań opinii publicznej rośnie przekonanie, że polaryzacja poglądów jest w Polsce coraz mocniejsza: 47 proc. Polek i Polaków zgodziło się ze stwierdzeniem, że „społeczeństwo polskie jest bardziej podzielone, skonfliktowane niż przed wyborami 2015 roku” (CBOS, 2017). W tym samym pomiarze respondenci, pytani o przyczyny narastających konfliktów, nie pozostawiają złudzeń: to politycy oraz największe partie polityczne (PiS i PO) są głównym powodem kłótni. Rzut oka na sytuację ekonomiczną Polek i Polaków zdaje się potwierdzać ten pogląd. Wskaźniki optymizmu konsumenckiego nigdy nie były tak wysokie, samoocena sytuacji materialnej jest na historycznie wysokim poziomie. Zatem przyczyn napięć społecznych, nie należy upatrywać w sytuacji ekonomicznej, lecz gdzie indziej.

Dzieli nas najnowsza historia

Odpowiedzi w sondażu kampanii społecznej „Jesteśmy różni. Jesteśmy Polską”, zorganizowanej w tym roku przez Fundację Stefana Batorego i Kulturę Niepodległą, wskazują pola kontrowersji. Na pierwszy plan wysuwa się historia i to ta najnowsza.

Nie możemy zgodzić się co do oceny wydarzeń i postaci historycznych z ostatnich lat. Aż 45 proc. Polek i Polaków wskazuje, że czasy PRL były okresem odbudowy, a prawie tyle samo (55 proc.) uznaje je za „okupację”. Co ciekawe, negatywnie ten okres oceniają młodzi, czyli grupa, która nie ma osobistego doświadczenia Polski z tamtego okresu. Ich opinia jest prawdopodobnie wynikiem sposobu przedstawiania tego czasu w mediach i słowach polityków różnych opcji, dla których stosunek do wydarzeń historii najnowszej to jeden z punktów sporu.

W tym kontekście nie dziwi fakt, że stan wojenny jest przedmiotem sprzecznych ocen. Wśród pytanych 52 proc. uznaje jego wprowadzenie za zdradę, a za konieczność – 48 proc. Okrągły stół jest przez nieznaczną większość – 64 proc. – uznawany za sukces, a nie zdradę, czyli sprzeniewierzenie się narodowym interesom.

Postać Lecha Wałęsy, jednego z głównych aktorów wydarzeń najnowszej historii, jest przedmiotem istotnych kontrowersji w ocenach. I tutaj, podobnie jak w przypadku oceny czasów komunizmu, społeczeństwo niemal idealnie podzieliło się na pół: 55 proc. uważa, że przyznanie Lechowi Wałęsie Nagrody Nobla jest powodem do dumy, a 45 proc. nie zgadza się z tym poglądem. Wciąż nie mamy jednoznacznej oceny powstania warszawskiego: według większości to niepotrzebna strata dla narodu – 57 proc. twierdzi, że powstanie pociągnęło za sobą zbyt wiele ofiar, a według 43 proc. ten zryw był potrzebny.

Dzieli nas stosunek do obecnego rządu (37 proc. osób twierdzi, że dba on o Polskę, reszta uznaje, że niszczy państwo), do Smoleńska (według 65 proc. pytanych był to wypadek, pozostali sądzą, że nastąpił zamach). Polacy i Polki mają też odmienny stosunek do flagowego dla polityki społecznej PiS programu 500 plus (57 proc. twierdzi, że jest szkodliwy dla budżetu, a 47 proc. – że pomaga budżetowi domowemu).

Jeśli podział, to niekoniecznie na pół

Teza o podziale na „dwie Polski” sprawdza się, kiedy pytamy o kwestie historyczne, zwłaszcza o historię najnowszą naszego kraju. Gdy jednak analizujemy odpowiedzi na sondażowe pytania o wartości, upodobania, styl życia, poglądy na związki czy na tematy religijne, to widać grupy respondentów podobnych do siebie, a jednocześnie różniących się poglądami od innych. Takich spójnych grup w polskim społeczeństwie da się wyodrębnić przynajmniej pięć. Teza o podziale naszego społeczeństwa na dwa wzajemnie zwalczające się obozy ma więc bardziej publicystyczny niż socjologiczny charakter.

Podział na pięć

Jak można opisać grupy wyłaniające się z analizy danych z sondażu „Jesteśmy różni. Jesteśmy Polską”?

Największą i najbardziej typową są „łagodni tradycjonaliści” – osoby wierzące, które jednocześnie pozwalają na odstępstwa od publicystycznej linii polskiego Kościoła katolickiego, np. w kwestii finansowania in vitro, a także uznają, że homoseksualizm to orientacja seksualna, a nie zboczenie. Grupa ta jest najbardziej pragmatycznie nastawiona do rzeczywistości, a z przyszłością nie wiąże specjalnych nadziei („jest tak, jak jest, i pewnie lepiej już nie będzie”). Pragmatycy nie żyją skrajnościami. Są zwolennikami Kościoła katolickiego, a zarazem nie odżegnują się od wspierania WOŚP.

Drugą dużą grupę stanowią „religijni patrioci”, którzy całkowicie identyfikują się z oficjalnym stanowiskiem Kościoła katolickiego, często z tym konserwatywnym, wyrażanym podczas niedzielnych kazań. Dla tej bardzo religijnej, najczęściej wiejskiej grupy imigranci stanowią zagrożenie, a 500 plus przynosi jednoznacznie pozytywne korzyści.

Wśród Polek i Polaków o bardziej konserwatywnych poglądach można wyróżnić jeszcze zdecydowanie męską grupę. „Męscy tradycjonaliści” są nastawieni zdecydowanie najmniej ekologicznie, widzą w gospodarce opartej na węglu powód do dumy, a nie zagrożenie. Uważają, że feminizm trzeba zwalczać, bo prawdopodobnie uznają go za zagrożenie dla ich własnej pozycji społecznej. Będą nas bronić przed imigrantami, którzy stanowią w ich pojęciu istotne niebezpieczeństwo.

Z analizy danych sondażowych wyłania się także grupa o zdecydowanie progresywnych poglądach. Dla „otwartych obywateli” kwestie ekologiczne mają fundamentalne znaczenie, a wegetarianizm nie jest tylko indywidualnym wyborem, lecz aktem odpowiedzialności za losy planety. Feminizm i szersza walka o prawa kobiet to akt wyrównania dziejowej niesprawiedliwości. W tym kontekście kwestie religijne schodzą na plan dalszy i stanowią raczej obiekt ataku niż coś, czym powinno kierować się w życiu.

Duży odsetek naszego społeczeństwa stanowią „otwarci rozważni Polacy” (przedstawiciele starszego pokolenia), którzy choć nie są bardzo progresywni, to jednak mają dużą tolerancję na zachowania odmienne od społecznego mainstreamu. Są zwolennikami finansowania in vitro, homoseksualizm to dla nich orientacja seksualna, a feminizm według nich niekoniecznie trzeba zwalczać. Jedzą mięso, ale ekologiczny styl życia uważają za konieczność. Choć są religijni, to nie do końca wierzą w świętość papieża, i uważają, że miejsce religii jest na plebanii, a nie w szkole.

Dużo nas łączy

Pozwolę sobie na uwagę natury generalnej (brzmi ona dosyć banalnie, ale jest ważna w kontekście omawianych analiz): w każdej grupie, niezależnie od jej wielkości, spotykamy różnych ludzi. Nawet jeśli mamy podobne poglądy, to różnimy się temperamentami. Nawet gdy zbliżają nas do siebie charaktery, mamy np. inne hobby. W różnicach nie ma nic złego, przeciwnie – mogą być one zbawienne, bo zróżnicowana grupa ma szansę wykorzystać wiele kompetencji. Z tego potencjału różnorodności da się czerpać tylko wtedy, gdy istnieją wspólnie podzielane wartości, na rzecz których można razem działać.

W badaniu „Jesteśmy różni. Jesteśmy Polską” zobaczyliśmy wiele obszarów, w których istnieją kwestie wspólne dla wszystkich Polek i Polaków. W pierwszej kolejności jest to rodzina, która dla prawie wszystkich stanowi wartość najwyższą, zdecydowanie stawianą ponad sukcesem zawodowym (uznaje tak 87,1 proc. społeczeństwa). Rodzinę tworzy związek mężczyzny i kobiety (za tym poglądem opowiedziało się 79,8 proc.) – w tym sensie Polki i Polacy są tradycjonalistami. W kwestiach związanych z prokreacją jesteśmy społeczeństwem progresywnym – chcemy używać prezerwatyw, a nie kalendarzyka, popieramy też in vitro (odpowiednio 75 proc. i 83 proc.). Jesteśmy zwolennikami badań prenatalnych (90 proc.).

Jedną z największych trosk społeczeństwa okazuje się przyszłość. Ocieplenie klimatu dla zdecydowanej większości Polek i Polaków jest faktem (76 proc.), a smog stanowi istotne zagrożenie (92 proc.). Choć zgadzamy się co do diagnozy stanu rzeczy, to jednak wyniki badania nie pozwalają stwierdzić, czy mamy podobne pomysły na wyjście z tych zagrożeń.

Badanie pokazuje, że staliśmy się odpowiedzialnymi obywatelami, dla których płacenie podatków to oczywistość (76 proc.). Jesteśmy także zgodni co do tego, że Unia Europejska przyniosła dużo korzyści Polsce (73 proc.), i choć cenimy niezależność (większość jest za utrzymaniem własnej waluty oraz prymatu prawa krajowego nad europejskim – odpowiednio 77 proc. i 71 proc.), to zasadniczo zgadzamy się, że Polska należy do rodziny krajów europejskich i powinna zostać w UE.

Istnieje wiele fundamentalnych kwestii zarówno obyczajowych, jak i politycznych, co do których jesteśmy zgodni. Zgodność w poglądach na poziomie ponad 70 proc. to bardzo dużo. Zatem nawet jeśli polskie społeczeństwo (tak zresztą jak każde inne na świecie) dzieli się na mniejsze grupy ludzi o poglądach podobnych do siebie, to jednak istnieje wiele wartości i poglądów, które Polki i Polaków łączą. W imię naszych wartości i potrzeby zapewnienia reprezentacji różnym grupom trzeba iść do urn i zagłosować 13 października. Trzeba jednak też pamiętać, że po wyborach ciągle będziemy żyć w jednym kraju i że wiele nas łączy.