Tajemnice kremlowskiej propagandy. 2300 maili Surkowa wykradli ukraińscy hakerzy

Nowe ukraińskie portale internetowe, sprzedające prorosyjskie treści, miały być jednym z elementów wojny hybrydowej między Rosją a Ukrainą w 2014 roku. Na Kremlu myślano zresztą dużo szerzej niż tylko o serwisie informacyjnym.

Brano pod uwagę stworzenie witryny poświęconej analizom politycznym („powinna wyglądać na obiektywną”), serwisu informacyjnego o wojsku, portali regionalnych promujących „właściwe” punkty widzenia, ale też witryny antywojennej („żeby demoralizować ludność”) oraz portalu adresowanego do nacjonalistów.

Na Ukrainie, w czasie wojny o Krym i Donbas (2014-2015), w porozumieniu z Kremlem planowano i rozpowszechniano memy, płacono mediom za korzystne dla Rosji relacje, organizowano demonstracje (których uczestników opłacano), przekupywano dziennikarzy.

Wykradzione maile doradcy Putina

Strategię pozawojskowych działań Kremla na Ukrainie udało się poznać dzięki mailom Władisława Surkowa, doradcy prezydenta Putina, uznawanego też za mistrza kremlowskiej propagandy. Jego skrzynka mailowa została zhakowana w 2016 roku przez ukraińską grupę CyberAlliance, która wykradła 2300 maili.

Trafiły one najpierw do ukraińskiej grupy wolontariuszy śledczych InformNapalm, która publikowała pierwsze analizy na ich temat. Potem maile opublikowano w sieci. Ich autentyczność sprawdzał m.in. uznany amerykański think tank Atlantic Council's Digital Forensic Research Lab.

Mimo tego, że maile były wykradzione, analitycy uznali, że są one na tyle ważne, iż trzeba się im przyjrzeć szczegółowo. Ich analiza zakończyła się dopiero teraz, raport na ten temat, autorstwa Alyi Shandry, redaktor naczelnej Euromaidan Press, i Roberta Seely'a, brytyjskiego posła, właśnie opublikowano.

Do tej pory mieliśmy możliwość poznania mechanizmów wojny hybrydowej, prowadzonej przez Kreml online, dzięki amerykańskiemu śledztwu nt. wpływu Rosjan na kampanię prezydencką USA.

Teraz, dzięki mailom Surkowa i jego najbliższego współpracownika, niespełna 30-letniego Inala Ardzinby, dyrektora departamentu współpracy społeczno-ekonomicznej z b. republikami radzieckimi w administracji prezydenta, mamy możliwość przyjrzenia się rosyjskim działaniom na Ukrainie w latach 2014-2015.

Czyli w okresie ataku Rosji na kilka południowo-wschodnich ukraińskich okręgów, a wcześniej na Krym. Był to czas, gdy Rosja nie tylko chciała przejąć kontrolę nad poszczególnymi terytoriami na Ukrainie, m.in. po to, by nie dopuścić do stowarzyszenia się Ukrainy z Unią Europejską, ale także – i o tym szczegółowo piszą autorzy raportu – chciała też wpłynąć na „dusze i głowy" Ukraińców.

Czyli wpływać na ich sposób myślenia oraz emocje. Internet i media zostały do tego wykorzystane wielokrotnie, Kreml posłużył się także niektórymi organizacjami pozarządowymi, bazował przy tym na wiedzy ekspertów i PR-owców.

Opisane w raporcie działania ukazują mechanizmy, jakimi posługują się władze rosyjskie, by osiągnąć swoje cele. I oczywiście nie jest tak, że takie rzeczy dzieją się na Ukrainie i w USA, a omijają Polskę.

Dowodem na to jest choćby słynna w 2017 roku sprawa Usowskiego, opisana m.in. przez „Newsweek” – Białorusina, który na zlecenie Kremla miał organizować antyukraińskie akcje m.in. w Polsce.

„Punkty wejścia”, czyli jak szukano agentów wpływu

Władisław Surkow od 2013 roku był odpowiedzialny za politykę Putina w okupowanych regionach Gruzji i, wg nieoficjalnych źródeł, także za stosunki z Ukrainą. Przejęte maile pokazują, że Surkow był szeroko zaangażowany w zarządzanie zajętymi przez Rosję w 2014 roku „republikami” w Donbasie.

Zajmował się tym nie tylko on sam, ale też całe jego biuro, z najbliższym współpracownikiem Inalem Ardzinbą na czele.

Ich głównym celem było znalezienie drogi do „głów i dusz” Ukraińców tak, by uznali oni kremlowskie narracje za własne. Aby to osiągnąć, Surkow współpracował m.in. z prorosyjsko nastawionymi Ukraińcami.

Jednym z ich był Witalij Leibin, pochodzący z Donbasu redaktor naczelny gazety "Russkij Reporter". 17 października 2013 przesłał on Surkowowi dokument z listą dziennikarzy, ekspertów, PR-owców, historyków i biznesmenów z Ukrainy, podzielonych na trzy grupy.

W jednej znaleźli się ci, z którymi możliwe były „wszystkie rodzaje interakcji” – czyli którzy bez problemu wesprą rosyjskie narracje na Ukrainie.

W drugiej znalazły się osoby, z którymi „interakcja (rosyjska) jest możliwa”, a w trzeciej takie, z którymi znalezienie punktów wspólnych było „teoretycznie możliwe”.

De facto stworzył w ten sposób listę osób, które mogły zostać rosyjskimi agentami wpływu – pośredniego lub bezpośredniego. Byli oni Kremlowi potrzebni: władzom rosyjskim zależało wówczas na zbudowaniu społecznego poparcia dla odrzucenia przez Ukrainę układu stowarzyszeniowego z UE.

Leibin podpowiadał też działania taktyczne. Sugerował np. by zrezygnować z twardej propagandy rosyjskiej na rzecz miękkiego wpływu: podkreślania sukcesów biznesowych Rosji, porównywania zarobków lekarzy czy nauczycieli w Rosji i na Ukrainie.

Proponował również, by Kreml wziął przykład z programów… unijnych i np. stworzył program grantów dla mediów czy organizacji pozarządowych, albo organizował programy stażowe dla ukraińskich dziennikarzy.

Zwracał uwagę, że Europa chwali Ukraińców, a Rosja ich straszy, co oczywiście działa na niekorzyść Rosji. Proponował opracowanie narracji, która podkreśli historyczną rolę związków Ukrainy i Rosji.

Jak widać Leibin nieźle znał Ukraińców. Ale te taktyczne wskazówki nie były jedyną inicjatywą redaktora. W sierpniu 2014 przesłał Surkowowi projekt apelu, wzywającego obywateli Ukrainy do wywierania presji na ukraińskich przywódców, by zakończyli wojnę z Rosją.

W apelu pojawiły się bardzo emocjonalne sformułowania, np. „zagraniczne mocarstwa rozrywają nasz kraj na strzępy”, czy „wasi bracia i siostry umierają”. Został on opublikowany w wielu mediach 2 września 2014 roku jako stanowisko Obywatelskiej Inicjatywy z Donbasu i podpisany przez Leibina i cztery inne osoby. Oczywiście wcześniej sprawdzono, czy treść odpowiada Surkowowi.

Medialne relacje za pieniądze Kremla

Pomysły związane ze zwiększeniem wpływu Kremla na ukraińskie media pojawiają się często w korespondencji Surkowa, choćby w mailach wymienianych z Pawlo Brojde, PR-owcem, który wcześniej pracował w administracji Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego.

Brojde doradzał, jak przełamać niechęć do rozpowszechniania prorosyjskich narracji przez ukraińskie media. Proponował „reorientację” mediów oraz tworzenie własnych. Rozpatrywał to szczegółowo, np. wskazał największy ukraiński koncern medialny UMH Group jako najbardziej obiecujący z punktu widzenia Kremla.

Koncern ten nie mógł co prawda zdominować przekazu w kraju, ale miał potencjał, by wpływać na przekaz w internecie i w radiu. Jego właścicielem został wówczas Siergiej Kurczenko, młody ukraiński oligarcha, który ma należeć do tzw. „rodziny” – bliskiego otoczenia byłego prezydenta Ukrainy Janukowycza, kontrolującego dużą część biznesu na Ukrainie. Kurczenko w lutym 2014 roku przeniósł się do Rosji.

Brojde przekonywał, że media należące do UMH można tak przeprofilować, by promowały rosyjskie interesy na Ukrainie – choćby sprzedając pakiet kontrolny rosyjskim firmom powiązanym z Kremlem lub przenosząc redakcje na terytoria znajdujące się pod kontrolą rosyjskich wojsk.

Jak zaznaczają autorzy raportu, nie wiadomo, czy Surkow zajął się UMH, ale analiza przeprowadzona przez ukraiński portal Liga.net wykazała, że strona tygodnika „Korrespondent”, należącego do UMH, rzeczywiście w tym okresie popularyzowała poglądy, które były korzystne dla Rosji.

Kreml dbał także o to, by ukraińskie media relacjonowały sponsorowane przez Rosję wydarzenia. Ardzinba otrzymał wyceny (od działacza z Odessy Antona Dawidczenko) za opublikowanie relacji o wiecu w Charkowie, podczas którego kierowcy blokowali plac w proteście przeciwko podwyżkom cen gazu.

Publikacja na stronie unn.com.ua miała kosztować 700 dolarów, a na rbc.ua – 600 dolarów. W innym mailu, z 9 maja 2015, Dawidczenko informował, że portale 112.u oraz Comments.ua odmówiły zamieszczenia relacji z wiecu, a Korrespondent.net domagał się wyższej stawki.

18 lutego 2016 Surkow otrzymał dokument związany z organizacją spotkania tzw. „Komitetu Ocalenia Ukrainy” – grupy polityków związanych z Janukowyczem, która miała dyskutować o „katastrofalnej sytuacji na Ukrainie” (do spotkania rzeczywiście doszło, tydzień później). Także w tym dokumencie organizatorzy wycenili relacje w ukraińskich mediach – miały one kosztować 7 tys. dolarów.

Już znacznie wcześniej, bo w lipcu 2014 roku, Pawlo Brojde wysłał do Ardzinby wiadomość z propozycją sfinansowania nowych mediów, w pełni posłusznych Kremlowi, których działalność w sieci byłaby znacznie tańsza niż płacenie mediom już istniejącym.

Według obliczeń Brojde koszty ich uruchomienia w ciągu ośmiu miesięcy wahały się od 663 tys. dolarów za serwis informacyjny mieszczący się w grupie 75 najlepszych ukraińskich witryn, do 5,3 mln dolarów za serwis informacyjny w pierwszej piątce. To właśnie Brojde proponował, by stworzyć także (tańsze) witryny, nastawione na różnych odbiorców i ze zróżnicowanymi przekazami (choć oczywiście zawsze korzystnymi dla Rosji), od witryny dla nacjonalistów, przez portale regionalne, po witrynę antywojenną.

Z kolei Igor Dimitrijew, były zastępca Rady Odessy, w październiku 2014 sugerował Surkowowi uruchomienie stacji radiowej, nadającej z Naddniestrza i promującej „alternatywny obraz wydarzeń”.

Wzorem miało być nadające m.in. na Ukrainie Radio Wolna Europa/Radio Swoboda. Dimitrijew napisał: „stacja będzie nadawała cotygodniowe wiadomości, komentarze polityczne i »kontrpropagandę«, programy rosyjskie oraz »patriotyczną muzykę sowiecką i rosyjską«”.

Nie wiadomo, czy którykolwiek z tych medialnych planów doszedł do skutku. W mailach nie znaleziono takiego potwierdzenia. Ich istnienie świadczy jednak o znaczeniu mediów i propagandy w planach Kremla dotyczących kontroli Ukrainy.

Katastrofa samolotu MH17 jak zamach na arcyksięcia Ferdynanda?

Natomiast prokremlowskie narracje powstawały na bieżąco i były szeroko wykorzystywane. W lipcu 2014 Surkow otrzymał dokument, który daje wyjątkowy wgląd w ten proces. Materiał zatytułowany „Linie tematyczne do pracy z siecią polityczną w dniach 20–27 lipca 2014 r.” zawiera listę narracji dotyczących m.in. zestrzelenia samolotu pasażerskiego linii Malaysia Arline MH17 z 17 lipca 2014 roku, które miały być używane przez agentów wpływu i kanały informacyjne współpracujące z Kremlem. Zaproponowano tam m.in. takie komentarze:

1. Zestrzelenie samolotu było prowokacją Kijowa skierowaną przeciwko DNR i LNR. 2. Kijów, wspierany przez Zachód, próbuje osobiście obwinić Rosję i Putina. 3. Samolot Malaysia Airlines został celowo skierowany przez obszar, na którym miały miejsce operacje antyterrorystyczne. 4. Zestrzelenie ma być usprawiedliwieniem dla wkroczenia NATO na Ukrainę. 5. Był to akt mający na celu ukrycie strategicznej porażki Ukrainy. 6. Można to porównać do zamachu na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w czerwcu 1914, ponieważ Kijów próbuje rozpocząć nową wojnę światową. 7. Własna obrona powietrzna Ukrainy, częściowo zlokalizowana na okupowanych terytoriach, zestrzeliła samolot.

Warto przypomnieć, że ze śledztwa, przeprowadzonego przez holenderski urząd do spraw bezpieczeństwa (z Holandii pochodziło 2/3 pasażerów), wynika, iż samolot MH17 został zestrzelony przez wyprodukowany w Rosji pocisk Buk, a rząd holenderski uznał Rosję za odpowiedzialną za rozmieszczenie wyrzutni Buk. Ukraińcy (ani tym bardziej NATO) nie mieli z katastrofą nic wspólnego – wbrew kremlowskim narracjom.

Autorzy raportu sprawdzali, czy komunikaty zgodne z przesłanymi narracjami pojawiły się w przestrzeni publicznej. Okazało się, że tak. Na przykład były doradca Kremla Aleksander Niekrassow wykorzystał porównanie do Franciszka Ferdynanda i ostrzegał przed nową wojną światową w wypowiedzi dla CNN; tej samej analogii użył jeden z ukraińskich dziennikarzy w artykule opublikowanym na stronie Korrespondent.net. Inny redaktor napisał artykuł zatytułowany „ATO [operacja antyterrorystyczna, ukraiński termin wojny w Donbasie] jest na skraju upadku”, który zawierał większość narracji Kremla z opisanego dokumentu.

Trolle, memy i fake newsy

Do destabilizowania sytuacji na Ukrainie wykorzystywano oczywiście także media społecznościowe. Trollowanie przeciwników było jedną z codziennych operacji grup aktywistów w Charkowie i Zaporożu, współpracujących z Kremlem.

Jedna z tych grup regularnie uzgadniała memy i karykatury, używane przez nich w social media, z Ardzinbą, w miarę możliwości łącząc to z realnymi wydarzeniami. Lider grupy z Odessy, wspominany już wcześniej Anton Davidczenko, wykorzystał negatywne poglądy Ukraińców na małżeństwa homoseksualne, aby za ich pomocą budować negatywne nastawienie do integracji z UE - przedstawiając ukraińskich polityków przebranych za uczestników parady gejów.

Operacje w mediach społecznościowych były kluczową częścią działalności grupy Davidczenki. Taktyki były różne: od korzystania z serwisów społecznościowych, takich jak Facebook i VKontakte (najpopularniejsze rosyjskojęzyczne medium społecznościowe), do atakowania polityków, np. gubernatora Odessy; spamowanie fałszywymi wiadomościami, np. z informacją o bombie podłożonej w biurze burmistrza Odessy; rozpowszechnianie memów o protestach społecznych; spamowanie witryn mediów społecznościowych za pomocą specjalnego oprogramowania. Oczywiście grupa Davidczenki wyceniła swoje działania, a kosztorysy przesłała do biura Surkowa.

Instrukcje dla protestujących, wandalizm i banery w Odessie

Oczywiście Kreml działał nie tylko na poziomie mediów i internetu. Miał także wpływ choćby na prorosyjskie protesty na Ukrainie. Na skrzynkę mailowa Surkowa trafiły raporty dotyczące serii protestów w Kijowie, organizowanych przez prorosyjski NGO's w kwietniu i maju 2015 roku.

Pierwszy raport dotyczył dwugodzinnej demonstracji przed ambasadą USA w Kijowie 14 kwietnia 2015. Brało w niej udział ok. tysiąca osób, a relacjonowało ją wiele ukraińskich mediów. Wg raportującego, uczestnicy ustawili się przy wejściu do ambasady amerykańskiej i zakleili usta czarną taśmą.

Rozdawano ulotki z prośbą o „usunięcie amerykańskiego marionetkowego rządu z Ukrainy”. Protesty na Majdanie przedstawiano w nich jako „zamach stanu wspierany przez USA”. Były też plakaty (w trzech wersjach językowych): „Nie jesteśmy bydłem!”, „Podziękowania dla USA za nasze ubóstwo!” i „USA. Dziękuję za wojnę”.

W raporcie wysłanym do Surkowa stwierdzono, że podczas protestu wydarzyło się coś niezaplanowanego: „Nieoczekiwanie dla organizatorów ludzie, których usta nie były zaklejone taśmą, zaczęli skandować słowo »prawda« i wyrzucać pięści w powietrze”. Co najmniej siedem podobnych protestów tej samej grupy miało miejsce w Kijowie, zgodnie z mailami wysłanymi do Ardzinby przez jej koordynatora za pomocą adresu e-mail [email protected].

W mailach nie znaleziono dowodów na to, iż organizatorzy czy uczestnicy protestów byli opłacani. Czy możliwe jest, że protesty te były więc zupełnie niezależne od Kremla, a organizatorzy po prostu informowali o nich Surkowa i jego współpracowników? To mało prawdopodobne – piszą autorzy raportu.

I wyliczają argumenty.

• Po pierwsze: gdyby organizatorzy nie mieli poparcia Rosji, dlaczego Surkow i Ardzinba mieliby otrzymywać szczegółowe raporty analityczne na ich temat?
• Po drugie: w materiałach rozdawanych wśród protestujących używano dokładnych narracji Kremla.
• Po trzecie: w raporcie o proteście z kwietnia 2015 wyrażono zdziwienie, że uczestnicy działali z własnej inicjatywy, a nie tylko według instrukcji – czyli taka instrukcja musiała istnieć.
• Wreszcie szczegółowość raportów sprawia wrażenie, że organizator dzielił się swoimi wnioskami na temat sposobów zwiększenia wpływu protestów w ramach dużo szerszej, skoordynowanej kampanii.

W Polsce działał Aleksandr Usowski

Mogłoby się wydawać, że Kreml, zajęty Ukrainą, nie prowadził podobnych akcji w innych krajach. Jednak hackerzy z grupy CyberAlliance wykradli także maile ze skrzynki pocztowej Aleksandra Usowskiego, prorosyjsko nastawionego Białorusina.

Z korespondencji, opublikowanej w 2017 roku, wynika, że Kreml prowadził działania antyukraińskie także w innych państwach Europy Środkowej: w Polsce, Czechach, Słowacji i na Węgrzech.

Usowski był jedną z tych osób, która miała takie działania organizować – oczywiście znowu odpłatnie i w porozumieniu ze środowiskiem zbliżonym do Kremla. Dwa lata temu opisywali to dokładnie dziennikarze polskiego „Newsweeka” oraz międzynarodowa organizacja dziennikarzy śledczych VSquare. Warto dziś tę sprawę przypomnieć, właśnie w kontekście raportu dotyczącego Surkowa.

Usowski, Białorusin nastawiony prorosyjsko, aktywny członek nacjonalistycznej Narodowej Partii Suwerenności Rosji (znanej z szerzenia postaw antysemickich) organizował akcje antyukraińskie za rosyjskie pieniądze – dla niego był to bowiem sposób zarobkowania.

Jego pierwszym sponsorem był rosyjski oligarcha Konstantin Małofiejew. W czasie konfliktu rosyjsko-ukraińskiego Usowski wyszukiwał osoby o prorosyjskich poglądach, płacił im, a oni w zamian za to organizowali protesty i wiece przeciwko Ukrainie.

Na pierwszy etap operacji otrzymał 100 tys. euro (co ciekawe, prawie 20 tys. euro wydał na… samochód dla siebie). Tyle że Białorusin miał niewiele kontaktów w krajach, w których akcje miały być zorganizowane, szukał więc zainteresowanych trochę na ślepo, m.in. przeszukując prorosyjskie grupy na Facebooku.

W Polsce jednym z jego współpracowników miał być Wojciech Wojtulewicz, były członek Samoobrony, potem prorosyjskiej partii Zmiana, aż wreszcie – nacjonalistycznego Obozu Wielkiej Polski.

Organizował on dla Usowskiego uliczne demonstracje, m.in. pod Ambasadą Ukrainy w Warszawie. Wojtulewicz uzgadniał też z Usowskim treść swego wystąpienia podczas jednego z protestów. Przekaz miał być jednoznaczny: „Ukraiński rząd składa się z morderców”.

Wykradziona korespondencja wskazywała również na kontakty z Dawidem Berezickim, ówczesnym przywódcą Obozu Wielkiej Polski, który m.in. sporządził raport z bójki przed ambasadą Ukrainy.

Inną akcją organizowaną przez Usowskiego była ta na ukraińskim cmentarzu w Hruszowicach – wg jego raportu członkowie organizacji Falanga robili zdjęcia grobom dzieci zamordowanych przez „wyznawców Bandery” w 1943 roku i „dzieci zabitych przez wyznawców Bandery w 2014 r. w Donbasie. Malowali też graffiti na pomniku”.

Wszystkie te akcje miały jednak bardzo niewielki zasięg. Jeszcze mniejszy – jego działania w Czechach, Słowacji i na Węgrzech. Usowski nie znał bowiem ludzi i nie miał komu zlecać zadań. Zorientowali się w tym wreszcie jego rosyjscy sponsorzy i kiedy ludzie Małofiejewa zaczęli wycofywać się z finansowania, ten szukał innych źródeł. Pisał m.in. do Władysława Surkowa, ale też do wielu rosyjskich firm czy do państwowego Rosyjskiego Instytutu Studiów Strategicznych.

Usowski także proponował utworzenie sieci prorosyjskich stron informacyjnych za 269 tys. euro. Ba, oferował również wprowadzenie dziesięciu prorosyjskich posłów do polskiego parlamentu – za milion euro.

Jego obietnice miały jednak niewiele wspólnego z rzeczywistością, a oddziaływanie ograniczało się do wąskiego środowiska. Jednak nawet prześledzenie jego aktywności pokazuje, że mechanizmy stosowane przez Kreml na Ukrainie były wykorzystywane także w innych państwach. Na jaką skalę – tego nie wiemy, Usowski nie musiał być – i zapewne nie był – jedynym tego rodzaju aktywistą działającym w Europie Środkowej.

Kreml inwestuje nie „na dziś”, tylko „na jutro”

Raport opisujący korespondencję Surkowa, a także analiza działań Usowskiego pokazują, że Kreml jest świadom, iż przestrzeń informacyjna to jeden z rodzajów nowoczesnej broni, którą można wykorzystać do wpływania na „dusze i głowy” obywateli innych państw.

To dlatego nie żałuje na ten cel pieniędzy – wszystkie opisane działania są przecież tańsze niż prowadzenie realnej wojny. Choć tego rodzaju oddziaływanie wymaga czasu, można odnieść wrażenie, że na Kremlu nikt się nie spieszy. Wydaje się, że Rosja planuje w znacznie dłuższej perspektywie niż 2-3 lata; inwestuje nie „na dziś”, tylko „na jutro”.

Na Kremlu wiedzą, że zmiana mentalności musi potrwać. Ale gdy już uda się tę mentalność zmienić, jej nowy kształt stanie się obowiązujący przez długie lata. Trwa walka o nasze dusze. Czy potrafimy się obronić?