Tysiące bezdomnych Polaków na ulicach Berlina. Ambasada chce namówić 20 do powrotu

Rok temu, ciepły lipcowy wieczór. Przy wejściu do Tiergarten, pod ceglanym wiaduktem, w śpiworach, na materacach leży dwóch mężczyzn. W przejściu jest ciemno, jedyne źródło światła to ekran iPada - jeden z nich rozmawia przez Skype z rodziną w Polsce, mówi, że u niego wszystko dobrze, że w pracy ok.

Polski rząd postanowił wreszcie zająć się kilkoma tysiącami bezdomnych Polaków, którzy koczują na ulicach Berlina i są tam coraz większym problemem. Ambasada szacuje, że jest ich ok. 2 tys., to mniej niż podają niemieckie organizacje pomocowe i władze miasta.

Wszystkich bezdomnych na ulicach niemieckiej stolicy jest ok. 6 - 8 tys., dokładnych statystyk nie ma. Mniej więcej połowa z nich - według niemieckich szacunków - to Polacy, dalej Bułgarzy i Rumunii, Niemców jest około 20 proc.

150 tys. zł od Senatu

Na razie polska ambasada nie stawia sobie zbyt ambitnych celów - do końca roku chce sprowadzić do Polski 20 osób. Polski Senat przeznaczył na to 150 tys. zł, podobno ambasador Andrzej Przyłębski osobiście je wywalczył.

Niemieckie media zazwyczaj nie piszą o naszym ambasadorze szczególnie ciepło, tym razem "Die Welt" podkreśla, że Przyłębski się zaangażował i twardo walczył w Senacie o pieniądze na pomoc polskim bezdomnym.

No i wywalczył – 37 tys. euro. Pierwotny projekt zakładał 150 tys. euro (600 tys. zł) i trzy dwuosobowe zespoły streetworkerów na ulicach Berlina. Na to Senat się nie zgodził, dał tylko jedną czwartą potrzebnej sumy. Więc będzie tylko jeden zespół.

Barka: pomogliśmy wrócić 20 tys. osób

Program ma realizować fundacja Barka, która prowadzi podobne projekty w całej Europie. Jeden pracownik fundacji z Polski i jeden pracownik z rekrutacji w Berlinie, znający język i realia, mają wyjść na berlińskie ulice 1 września 2018.

Suma 150 tysięcy złotych musi zostać wydana do końca roku. Kosztorys Barki zaakceptowany przez Senat przewiduje, że ponad 62 tys. zł to koszty administracyjne, z czego najdroższe będzie wynajęcie biura w Berlinie (ponad 43 tys. - ponad 10 tys. zł miesięcznie), 25 tys. zł wyniosą pensje dla pracowników Barki, pozostałe 86 tys. zł ma pójść na bilety powrotne oraz wikt i opierunek dla bezdomnych w ośrodkach prowadzonych w Polsce przez Barkę – w sumie po 4300 zł na głowę na cztery miesiące.

Barka od 10 lat prowadzi podobne działania w Anglii, Szkocji, Irlandii, Holandii, ostatnio na Islandii. Ewa Sadowska, odpowiedzialna w fundacji za te projekty, twierdzi, że w tym czasie namówili do powrotu 20 tysięcy osób. Nie tylko Polaków, są wśród nich również Rumuni, Litwini.

Kiedy pytam, czy można jakoś te liczby zweryfikować mówi, że z poszczególnych projektów powstają raporty niezbędne do rozliczania dotacji, w których są podane dokładne liczby powracających.

W raportach statystyki wyglądają nieźle – np. z Holandii na 2036 osób, z którymi przez rok pracowali streetworkerzy, 483 wróciło do kraju. („Integrated Reconnection and Social Economy Centre project for homeless and vulnerable Central and Eastern European citizens in NL-Stichting Barka. Final report for the period 01-01-2017 until 31-12-2017).

To tylko sama Holandia, Barka prowadzi kilka równoległych programów w kilku krajach Europy.

Na ile Barka jest skuteczna?

Ile z tych osób jednak ponownie wraca na ulice Londynu, Brukseli, Dublina, Barka już nie wie. A to może być niebagatelna ciemna liczba.

„O ile można zrekonstruować liczbę powracających przez Barkę Polaków, to bardzo niewiele wiadomo o wpływie programów Barki na reemigrantów i na ich losy po powrocie. Istnieje wiele doniesień mediów na temat fundacji oraz publikacje pisane przez założycieli fundacji (…) brak natomiast krytycznych ocen i obiektywnych ewaluacji działań” - piszą Izabela Czerniejewska z Centrum Badań Migracyjnych UAM Poznań i Elżbieta M. Goździk z Georgetown University w raporcie pt. „Sukces czy porażka? O Polakach powracających z »życia na ulicy« w Wielkiej Brytanii”.

W 2010 roku przeprowadziły badania w ośrodku we wsi Chudobczyce (prowadzony przez Barkę koło Pniew). Rozmawiały z pracownikami i z 12 mężczyznami ściągniętym do Polski, powstał raport, bardzo krytyczny wobec metod i efektów fundacji.

Badaczki piszą, że

Uważają, że działania proponowane mieszkańcom koncentrują się na wspólnocie Barki. Fundacja nie oferuje, ich zdaniem, kreatywnych programów dostosowanych do potrzeb reemigrantów.

„Są to prace ogrodnicze i gospodarcze, związane z utrzymaniem tego miejsca, stanowiące rodzaj zapłaty »za wikt i opierunek« oferowany »bezpłatnie« migrantom”.

Cytują inną badaczkę metod Barki, Monikę Oliwa-Ciesielską: - „Pracę na rzecz wspólnoty autorka ocenia jako tę, którą wykonuje się na pokaz, raczej dla uspokojenia niezadowolenia kierownictwa placówek”. Ich zdaniem również samo umiejscowienie ośrodka w Chudobczycach – „w sensie geograficznym także nie sprzyja rozwijaniu relacji społecznych. Siedziba społeczności, którą odwiedziłyśmy, położona jest na uboczu wsi, oddalona od transportu publicznego, co poważnie ogranicza możliwości kontaktów z kimś spoza wspólnoty czy nawet dojazdów do pracy”.

Izolacja społeczna bezdomnych

Podkreślają, że „żyjąc w takim miejscu bezdomni nie mają możliwości uczestniczenia w życiu społecznym, a nawet zakup żywności staje się dla nich problemem, ponieważ nie mają pojęcia, jaki jest koszt wielu z tych rzeczy.

Prawie wszyscy respondenci wspominali, że pracownicy Barki obiecali im pomoc w znalezieniu pracy w Polsce. Niektórzy mężczyźni są zatrudnieni przez zaprzyjaźnione przedsiębiorstwa lub pracują w gospodarstwie na terenie wspólnoty Barki i jest to praca »dla dobra społeczności«, lub też dostają prace dorywcze, pozwalające im zarobić po parę złotych.

Marek pracuje w pobliskim tartaku. Franek jest jednym z pracowników socjalnych Barki, kiedy wraca z Wielkiej Brytanii pracuje jako stróż na terenie ośrodka wypoczynkowego, który jest przedsiębiorstwem społecznym Fundacji.

Janusz utrzymuje się drobnych napraw i oczekuje na pracę w tym samym tartaku, w którym pracuje Marek. On, podobnie jak inni z badanej przez nas grupy, planuje wrócić do Londynu (…) Od kilku osób słyszałyśmy, że streetworkerzy koloryzują rzeczywistość, w ich opowieściach organizacja robi znacznie więcej niż w rzeczywistości.

I podobnie jak media przyczyniają się do mitologizacji tej instytucji (…) Nasze badania wskazują jednak, że są to tylko deklaracje, które się nie zmaterializowały.

Większość mężczyzn, z którymi rozmawiały, po kilku lub kilkunastu miesiącach wróciło do Wielkiej Brytanii.

Nie chcą wracać do Polski

Polscy streetworkerzy zatrudniani przez niemieckie organizacje humanitarne są na ulicach Berlina od lat, i od lat proponują bezdomnym pomoc w powrocie do ojczyzny. Nie ma żadnego problemu z załatwieniem dokumentów, zakupem biletów, organizacją transportu.

„Udało nam się to tylko w pojedynczych przypadkach. Ludzie przeważnie nie chcą takiej pomocy, nie chcą wracać" - mówił gazecie "Die Tageszeitung" Yuri Schaffranek z organizacji Gangway

Niektórzy, oszukani przez nieuczciwych pracodawców, wciąż wierzą, że uda im się odzyskać pieniądze, inni się wstydzą, jeszcze innym jest tu po prostu lepiej.

„Kurwa otwierać, bo po policję zadzwonię!”

Jest 12.00 w południe, upał 32 stopnie. Przed zamkniętymi jeszcze drzwiami punktu pomocy stoi, siedzi, a w większości leży kolejka, głównie Polaków. Wokół stare szmaty, kartony, butelki, puszki. Na chodniku wprost na płytach śpi kobieta w obsiusianych spodniach.

W szklane drzwi z całej siły kopie chłopak wrzeszcząc po polsku - „Kurwa, otwierać, bo po policję zadzwonię!” Nie ma policji. Z przeciwnej strony ulicy obserwuje go tylko ochroniarz muzeum Fotografii Helmuta Newtona.

W chłodnym przejściu chroni się przed skwarem grupa Polaków, w większości ledwo trzymają się na nogach. Tylko Piotr jest trzeźwy, koło trzydziestki, nie chce podać wieku, ani skąd pochodzi. Na szyi tatuaże, lekkie braki w uzębieniu, kolczyk w uchu. W Berlinie „od pewnego czasu”.

W Polsce też był bezdomny – od czasu jak wyszedł z więzienia po odsiedzeniu 10-letniego wyroku. Sypia czasami na ulicy, czasami w schroniskach – zależy jaką ma melodie. Mówię, że przyjadą polscy streetworkerzy, żeby mu pomóc wrócić do Polski.

Piotr się śmieje „A po co? My tu mamy wszystko, czego nam trzeba”.

- Nie chciałby pan wrócić?

- Nigdy. Tu jest lepiej, przede wszystkim jeśli chodzi o mentalność, ludzie się uśmiechają, są uprzejmi, nie to co w Polsce.

W reportażu "Uwaga TVN", wyemitowanym w lutym 2017 roku, koczujący pod jakimś balkonem Polak opowiada, że pracuje otwierając klientom drzwi do banku i chwali się, że zbiera do kubeczka ponad 100 euro dziennie. Na pytanie dziennikarza czy wyobraża sobie być bezdomnym w Polsce mówi, że nie, bo „w Polsce jest dziadostwo”.

Wielu już w Polsce było bezdomnymi, inni wybierają Berlin z nadzieją na poprawę losu, czasami pracują i padają ofiarą oszustów. Anett Leach, która prowadzi schronisko dla bezdomnych Klik, mówi gazecie "Die Welt": "Mają wysokie oczekiwania wobec Berlina. Ale potem coś idzie nie tak, pracy i pieniędzy nie ma. Wielu wstydzi się wracać. Poza tym łatwiej im przeżyć tutaj niż w domu".

Europejska stolica bezdomnych

Powszechny widok w centrum Berlina – materac na chodniku, koce, śpiwory, kołdry, jakieś naczynia, miska dla psa, maskotki, książki. Tu wolno pić alkohol na ulicy, wielu załatwia się tam gdzie śpi. Ale bywają też miejsca bardzo porządne, widać że mieszkańcy o nie dbają.

Nie wszyscy piją, nie wszyscy są brudni, nie wszyscy żebrzą. Oprócz klasycznych bezdomnych jest wielu freaków, którzy świadomie wybierają taki sposób życia – na marginesie systemu. Na przykład mieszkańcy obozowiska niedaleko Warschauer Brücke (Warszawskiego Mostu).

W filmie zrealizowanym przez studentów poznańskiego UAM chłopak z Polski opowiada, że Berlin jest rajem dla takich jak on – niedaleko jest jeden z wielu punktów, gdzie dwa razy w tygodniu można zjeść darmowy posiłek, w pozostałe dni płaci się tylko 50 eurocentów.

W każdej dzielnicy są tzw. misje gdzie można się umyć, najeść, wyrzucić brudne ciuchy i dostać nowe, otrzymać pomoc lekarską i darmowe leki . „Tu jest Berlin, tu wszystko leży na ulicy. Ludzie wszystkiego mają za dużo - mówi - tylko trzeba się pogodzić ze szczurami i że czasami nosi się te same skarpetki dłużej niż jeden dzień”.

Najczęściej żyją ze zbieractwa. Za plastikową butelkę lub puszkę dostają w sklepie 25 centów, za butelkę po piwie 8 centów. Od wiosny do jesieni to świetny biznes - berlińczycy piknikują na każdym skrawku zieleni w całym mieście, wszędzie zostawiają opakowania.

Zimą bywa trudno. W tym roku miasto ledwo sobie radziło z zapewnieniem noclegów w czasie mrozów. W rozmowie z Berliner Zeitung Barbara Eschen, dyrektorka protestanckiej Diakonii Berlin-Brandenburg, powiedziała, że nie ma dobrego zdania o systemach pomocy w krajach Europy Wschodniej „W tamtych krajach jest gorzej z pomocą dla bezdomnych, w Polsce zamarzło tej zimy ponad pięćdziesięciu”.

Bezdomny problem bezdomnych

W lutym 2017 roku Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej policzyło, że w Polce ponad 33 tysiące osób jest bezdomnych. W ciągu ostatnich dwóch lat nieco ich ubyło – o ok. 3 proc. W całych Niemczech na ulicy żyje ponad 50 tysięcy osób. Kiedy w Polsce zamarzło 50 bezdomnych, w Niemczech – cztery osoby.

Władze Polski, Bułgarii, Rumunii nie poczuwały się do tej pory do odpowiedzialności za obywateli koczujących w europejskiej stolicy bezdomnych, jak się ostatnio o Berlinie mówi. Niemcy też się jakoś specjalnie nie domagali.

Ale czara przelała się rok temu, kiedy w parku Tiergarten zamordowano kobietę. Podejrzenia padły na obozujących nieopodal Polaków, często agresywnych, pijanych. Okazało się, że mordercą był 19-letni Czeczen.

Bezdomnych z Tiergarten przepędzono. Burmistrz dzielnicy Mitte Stephan von Dassel, z niemieckich Zielonych, nawet zażądał deportacji tych, którzy pochodzą ze wschodniej Europy. Pomysł oczywiście zarzucono, prawnie taki ruch wobec obywateli UE nie jest możliwy.

Po morderstwie w Tiergarten władze Berlina zaprosiły przedstawicieli ambasad Polski, Rumunii i Bułgarii na spotkanie. "Więcej wsparcia byłoby mile widziane" - powiedziała gazecie "Berliner Zeitung" Elke Breitenbach, senator do spraw integracji, pracy i pomocy społecznej.

Przyszedł tylko ambasador Przyłębski

Stawił się tylko przedstawiciel polskiej ambasady, Bułgarzy i Rumunii nie przysłali nikogo. Ewa Sadowska z Barki mówi, że to Przyłębski zwrócił się do Fundacji z propozycją zajęcia się problemem. Znają się, ambasador jest z Poznania, gdzie Barka ma główną siedzibę.

Kiedy opowiadam jej, jakie jest nastawienie bezdomnych w Berlinie do powrotu na łono ojczyzny, mówi, że zna je z innych krajów, i że pomoc Barki jest unikatowa, bo ludzie nie wracają donikąd, tylko do ośrodków prowadzonych przez fundację (takich jak ośrodek w Chudobczycach), które oferuje życie we wspólnocie, terapię, wsparcie w odnalezieniu się na nowo w społeczeństwie.

Niemieckie organizacje od wielu lat pracujące z bezdomnymi w Berlinie, z którymi rozmawiała dziennikarka "Die Tageszeitung", są jednak do „Barki” nastawione sceptycznie. Ambasada zapowiadała, że fundacja będzie współpracować z organizacjami Gangway i Klik. "Do tej pory nikt się z nami nie skontaktował, o możliwej współpracy dowiedzieliśmy się z mediów” - mówi "Die Tageszeitung" Yuri Schaffranek z Gangway.

I wyraża obawy - "Barka ma, z naszego doświadczenia, bardziej paternalistyczne podejście. Wiedzą, co jest dobre dla ludzi, my mamy inne. To są różnice kulturowe. Jeśli podstawowe rozumienie streetworkingu nie jest kompatybilne, współpraca nie zadziała".

Sadowska z Barki mówi, że na współpracę otwarte są Stadtmission i Caritas w Berlinie, a niechęć innych może wynikać z obawy przed konkurencją, kolejną organizacją, która będzie chciała mieć dostęp do pieniędzy przeznaczanych na bezdomnych.

Bo program, jeśli zda egzamin, ma być kontynuowany w przyszłym roku – mówi Sadowska. Ale już za niemieckie pieniądze. To, co nie udało się polskim streetworkerom, zatrudnianym przez niemieckie organizacje, ma się udać być może tym samym ludziom zatrudnianym przez Barkę. Z tą różnicą, że niemieckie pieniądze przepłyną przez inne konto.

Rok temu w lipcu

Ciepły lipcowy wieczór 2017. Przy wejściu do Tiergarten, pod ceglanym wiaduktem, w śpiworach, na materacach leży dwóch mężczyzn. W przejściu jest ciemno, jedyne źródło światła to ekran iPada - jeden z nich rozmawia przez Skype z rodziną w Polsce, mówi, że u niego wszystko dobrze, że w pracy ok.

Rzecznik polskiej ambasady w Niemczech Dariusz Pawłoś mówi dla "Die Tageszeitung": - "Jeśli zdecydują się na powrót, nie zawiedziemy ich". Podkreśla, że w Polsce też jest potrzebna siła robocza "Poza tym to nie wygląda dobrze, gdy większość bezdomnych w Berlinie to Polacy".

Ewa Wanat jest dziennikarką radiową i telewizyjną, b. szefowa Radia TOK FM i Polskiego Radia RDC, mieszka od dwóch lat w Berlinie. Niedawno opublikowało książkę reportaży berlińskich "Deutsche Nasz".