Po pierwsze - nie dyskryminuj. Większość uczniów i nauczycieli za edukacją równościową. Co na to Czarnek? [RAPORT]

Edukacja antydyskryminacyjna w szkołach podstawowych zyskała duże poparcie wśród badanych uczniów i uczennic - aż 81 proc. uważa, że jest potrzebna. Ponieważ obecny minister edukacji Przemysław Czarnek jest znany z homofobicznych i ksenofobicznych poglądów, trzeba się spodziewać, że nietolerancja i braki w edukacji równościowej w szkołach będą się tylko pogłębiać.

“Należy więc dążyć do tego, by uczynić społeczność szkolną – tworzoną przez wychowawców, nauczycieli i rówieśników – wolną od uprzedzeń, dyskryminacji i przemocy, a tym samym – bezpiecznym środowiskiem rozwoju dla każdego młodego człowieka” - czytamy w raporcie sporządzonym na zlecenie RPO "Równe traktowanie w szkole".

Autorzy i autorki dodają, że niezbędne jest też wzmocnienie aspektów edukacji prawnoczłowieczej w podstawie programowej oraz realizowanie inicjatyw, które zapobiegną dyskryminacji i przemocy motywowanej uprzedzeniami.

Raport zawiera wyniki badania „Równe traktowanie w szkole podstawowej”, zrealizowanego przez Centrum Badań nad Uprzedzeniami we współpracy z Katedrą Polityki Oświaty i Społecznych Badań nad Edukacją Uniwersytetu Warszawskiego, prowadzone od sierpnia do grudnia 2020 roku.

W badaniu brało udział 1,8 tys. uczniów i uczennic i ponad tysiąc nauczycieli i nauczycielek. Wyniki zaprezentowano pod koniec 2021 roku. Jego ustalenia i wnioski są dziś jeszcze bardziej aktualne ze względu na politykę rządzących oświatą.

Prawny obowiązek

Państwo polskie ma obowiązek kształtować środowisko wolne od dyskryminacji i przemocy, co wynika z Konstytucji oraz wielu ratyfikowanych aktów prawa międzynarodowego. Jedną z nich jest Konwencja w sprawie zwalczania dyskryminacji w dziedzinie oświaty, która przewiduje, że “celem oświaty powinien być pełen rozwój osobowości ludzkiej i ugruntowanie poszanowania praw człowieka i podstawowych swobód, dodając, że powinna ona sprzyjać wzajemnemu zrozumieniu, tolerancji między różnymi grupami rasowymi i wyznaniowymi (art. 5).

Konwencja nakłada na państwa strony także obowiązek wyeliminowania lub zapobiegania dyskryminacji w dziedzinie oświaty (art. 3), przez którą rozumie się m.in. stawianie jakiejkolwiek osoby lub grupy osób w sytuacji niedającej się pogodzić z godnością człowieka (art. 1).

Do powyższych zobowiązuje Polskę również Konwencja o prawach dziecka czy Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet. Wdrażanie edukacji antydyskryminacyjnej wynika też m.in. z Konwencji o prawach osób z niepełnosprawnościami. Wszystkie te zobowiązania są zgodne z artykułami zawartymi w Konstytucji.

Problem pojawia się w przypadku ustawy - prawo oświatowe, a przede wszystkim w podstawie programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, określonej w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z 2017 roku (która nadal obowiązuje).

Autorzy/ki raportu zwracają uwagę, że brakuje w niej “wyraźnych odniesień do zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn, edukacji o prawach człowieka, czy edukacji antydyskryminacyjnej. Do jego celów należy formowanie w uczniach poczucia godności własnej osoby i szacunku dla godności innych osób (...) Jednak z przepisów określających podstawę programową nie wynika wprost, że po zakończeniu tego etapu edukacji dziecko zna swoje prawa i obowiązki oraz wie, że wszyscy ludzie mają równe prawa”.

I dalej:

W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich taka zmiana przepisów rozporządzenia była nieuzasadniona i rzutuje negatywnie na jakość edukacji.

Brakuje ochrony

Autorzy i autorki raportu zwracają uwagę na brak efektywnych środków ochrony prawnej przed dyskryminacją w zakresie oświaty. Ustawa o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania w oświacie ogranicza się wyłącznie do dyskryminacji ze względu na rasę, pochodzenie etniczne i narodowość.

Oznacza to, że osoby, które doświadczają dyskryminacji w placówkach oświaty ze względu na inne niż te trzy cechy, nie korzystają z uproszczonego mechanizmu dochodzenia naprawienia szkody (i krzywdy) na mocy tej ustawy - pozostają im zapisy o ochronie prawnej zawarte w Kodeksie cywilnym.

“Dlatego, w pierwszej kolejności sprawdzono występowanie w treści programów szkół odwołań do godności i praw ucznia oraz godności i praw człowieka” - tłumaczą autorzy/ki raportu, którzy przeanalizowali łącznie 326 programów wychowawczo-profilaktycznych, uchwalanych osobno w każdej placówce przez radę rodziców w porozumieniu z radą pedagogiczną.

Odwołania do godności i/lub praw ucznia występowały w zdecydowanej większości analizowanych programów - 90 proc. Znacznie rzadziej pojawiały się odwołania do uniwersalnych praw/godności człowieka - 60 proc.

Jedynie w siedemnastu programach (czyli pięciu procentach) nie znalazło się odwołanie ani do praw ucznia, ani do praw/godności człowieka.

“Wyniki te świadczą o tym, że w programach prawa człowieka są znacząco węziej traktowane. Nacisk kładziony jest przede wszystkim na podkreślanie kontekstu funkcjonowania dzieci w szkole”.

Analizy pokazują, że dominującymi w programach sformułowaniami był szacunek dla odmienności/inności oraz tolerancja. Co ciekawe, powoływanie się wprost na praktykę równego traktowania lub równość znalazło się jedynie w odpowiednio 5,5 proc. i 4 proc. programów.

Plusem jest fakt, że praktycznie w każdej szkole w programie znalazły się treści nawiązujące do tolerancji i/lub szacunku dla inności. Jedynie w 10 programach nie było żadnych wzmianek na ten temat. Ale co ważne, w większości szkolnych programów ten temat pojawia się jedynie w formie tolerancji czy szacunku, a równe traktowanie i równe prawa niezależnie od cech indywidualnych nie są podkreślane.

Ponadto, w żadnym z analizowanych programów nie pojawiły się informacje dotyczące możliwości zgłaszania dyskryminacji.

Niewidzialna dyskryminacja

Autorzy/ki raportu zwrócili uwagę, że w treści programów często wymieniane były różne grupy narażone na dyskryminację, ale już opis praktycznych działań na rzecz równego traktowania dotyczył najczęściej tylko jednej grupy – osób z niepełnosprawnościami.

Jak często w programach wychowawczo-profilaktycznych pojawiały się poszczególne grupy narażone na dyskryminację? Prezentuje to poniższy wykres:

Najczęściej wymienianymi były te o odmiennym pochodzeniu etnicznym bądź kulturowym (64 proc.), odmiennym wyznaniu/religii (47 proc.) oraz osoby z niepełnosprawnościami (47 proc.).

“Uzyskane wyniki pokazują, że niektóre ważne kategorie są pominięte czy niedoreprezentowane. Wyniki systematycznego badania Eurobarometr prowadzonego przez Komisję Europejską w krajach członkowskich UE wskazują bowiem, że poza mniejszościami religijnymi, etnicznymi i narodowościowymi, dyskryminacja dotyka także osoby LGBT.

Poważnym problemem jest też nierówne traktowanie ze względu na płeć (zwłaszcza w kontekście zatrudnienia) oraz wiek. Zawarcie w programach wychowawczo-profilaktycznych odniesienia do konkretnych kategorii grupowych może mieć pozytywny wpływ na dostrzeganie przez uczniów problematyki równego traktowania w konkretnym kontekście”.

Nauczyciele/ki nie są szkoleni

Z badań wynika, że znaczna większość nauczycieli i nauczycielek nigdy nie uczestniczyła w żadnych warsztatach antydyskryminacyjnych. Co więcej, tylko 15 proc. badanych uczestniczyło w warsztatach organizowanych przez szkołę, w której obecnie uczą. Jest to o tyle ważny wynik, że zdaniem co dziesiątej osoby biorącej udział w badaniu, dręczenie jest poważnym problemem w szkole, w której pracują.

Większość nauczycieli/ek uważa, że z dyskryminacją w polskim systemie szkolnictwa najczęściej spotykają się osoby nieheteroseksualne - a jednocześnie, jak pokazaliśmy powyżej, w programach szkolnych dyskryminacja ze względu na orientację seksualną jest wspominana najrzadziej.

Badani twierdzą także, że tak samo często na nierówne traktowanie w szkole narażone są osoby o złej sytuacji materialnej. W ocenie ankietowanych z dyskryminacją bardzo często spotykają się też osoby transpłciowe. Relatywnie mniejszym problemem wydaje się być kwestia rasy lub pochodzenia etnicznego.

“Wprowadzenie edukacji antydyskryminacyjnej w szkołach jest palącym problemem – szczególnie zważywszy na fakt, że nauczyciele i nauczycielki o większej wiedzy na temat tego, czym jest dyskryminacja przejawiają bardziej pozytywne postawy wobec członków grup »obcych« oraz wobec kobiet. Warsztaty równego traktowania powinny przede wszystkim obejmować tematykę orientacji seksualnej i tożsamości płciowej, a także problemów ekonomicznych i pochodzenia etnicznego”.

Co na to uczniowie?

W przypadku uczniów i uczennic, w pierwszej kolejności zbadano ich stosunek do edukacji antydyskryminacyjnej. Mieli określić, w jakim stopniu zgadzają się ze stwierdzeniem: „Czy twoim zdaniem, w szkołach powinna być prowadzona edukacja antydyskryminacyjna, ucząca równego traktowania wszystkich osób bez względu na przykład na płeć, wiek…”, używając skali od 1 – zdecydowanie nie powinna, do 4 – zdecydowanie powinna. Rozkład procentowy odpowiedzi na to pytanie prezentuje poniższy wykres:

“Jednak i tu można zauważyć lukę pomiędzy postawami – i prawdopodobnie potrzebami – a stanem rzeczywistym. Wśród uczniów i uczennic zapytanych o to, czy w przeciągu minionego roku uczestniczyli lub uczestniczyły w zajęciach, na których była poruszana tematyka równego traktowania, tylko 36 proc. udzieliło odpowiedzi twierdzącej”.

Uczniowie/uczennice mieli też za zadanie określić, na ile chętnie zaakceptowaliby przedstawicieli czterech grup mniejszościowych:

• Ukraińców/ki,
• osoby homoseksualne,
• osoby z niepełnosprawnością
• oraz muzułmanów/ki

jako kolegę/koleżankę z ławki, kolegę/koleżankę z klasy oraz kolegę/koleżankę ze szkoły. Na podstawie ich odpowiedzi autorzy/ki raportu stworzyli wskaźnik dystansu wobec przedstawicieli czterech grup społecznych. Wykres prezentuje porównanie średnich dla każdej z grup (wyższy słupek oznacza bardziej negatywne postawy):

“Chcąc poprawić postawy wobec przedstawicieli różnych grup mniejszościowych, należy adresować temat akceptacji przemocy rówieśniczej (...) dobrze jest również podnosić kompetencje uczniów i uczennic w zakresie komunikacji międzykulturowej, np. poprzez ćwiczenie tego, w jaki sposób należy zachowywać się rozmawiając z osobą, która może mieć trudności w zrozumieniu treści rozmowy, oraz budować ich zainteresowanie odmiennymi kulturami”.

Edukacja przeciw przemocy

Jednym z podstawowych celów badania było znalezienie odpowiedzi jak często i z jakich powodów uczniowie/uczennice szkół podstawowych spotykają się z nierównym traktowaniem oraz z przemocą rówieśniczą w swojej szkole.

Jeśli chodzi o dręczenie, uczniowie i uczennice polskich szkół generalnie są temu przeciwni. Co ciekawe, z badań wynika, że to raczej wiedza na temat przemocy wśród rówieśników, a nie jej doświadczenie wpływają na sprzeciw wobec dręczenia. Autorzy/ki raportu uważają, że budowanie świadomości w zakresie tego, czym jest równe traktowanie, może być dobrym sposobem na to, by przeciwdziałać przemocy rówieśniczej.

Wyniki pokazują, że osoby o niższym statusie społeczno-ekonomicznym, ze stwierdzonymi trudnościami w uczeniu, osoby z niepełnosprawnością lub o pochodzeniu innym niż polskie nie mają poczucia, że są bardziej surowo traktowane przez nauczycieli. Okazuje się, że w przypadku nierównego traktowania największe znaczenie mają międzykulturowe postawy nauczycieli.

“Im więcej nauczycieli w szkole ma, zdaniem uczniów, negatywne postawy wobec odmiennych kultur, tym więcej uczniów i uczennic twierdzi, że ich zachowanie jest gorzej oceniane”.

Badania potwierdzają, że w szkołach, w których programy zawierały w treści opis oddziaływań związanych z kształtowaniem postaw patriotycznych, uczniowie przejawiali wyższe uprzedzenia wobec Ukraińców i imigrantów:

“W działaniach nastawionych na wspieranie rozwoju tożsamości narodowej i patriotyzmu powinny zatem być zawarte elementy wspierające tzw. konstruktywny patriotyzm. Może to przynieść pozytywne efekty zarówno dla budowania bezpiecznej tożsamości narodowej, jak i wpłynąć na lepszy (bardziej pozytywny) stosunek do grup »obcych«”.

Autorzy/ki raportu radzą, by szkoły postawiły na promocję i zwiększenie dostępności działań, które pozwalają uczniom i uczennicom oraz nauczycielom/kom na kontakt z przedstawicielami innych kultur. Jednym z łatwiejszych i bardziej budżetowych rozwiązań może być współpraca z organizacjami pozarządowymi, które aktywnie angażują się w tego typu działania - na przykład żywe biblioteki.

Rekomendują też, by elementy programów szkolnych związane z antydyskryminacją i równym traktowaniem były opisane w sposób zdecydowanie bardziej konkretny. "Programy powinny zawierać szczegółowy opis zadań i określonych oddziaływań względem poszczególnych grup społecznych szczególnie narażonych na dyskryminację.

Wyniki badania pokazują także, że bardziej różnorodne szkoły, nawet pod względem specjalnych potrzeb uczniów czy statusu materialnego, tworzą bardziej otwartą i tolerancyjną przestrzeń. Dlatego warto rozważyć systemowe rozwiązania wspierające różnorodność rozumianą szerzej niż tylko w kategoriach etniczności czy religii".

Pełna treść raportu dostępna pod tym linkiem.