Więzienie za trawkę, a za dopalacze grzywna. A może by tak w ogóle przestać karać za posiadanie?

Podpisana 3 sierpnia 2018 przez prezydenta Dudę nowelizacja Ustawy o Przeciwdziałaniu Narkomanii jest próbą uszczelnienia dotychczasowej polityki antynarkotykowej opartej na karaniu użytkowników, tak by objąć kontrolą również dopalacze. Próba nie jest jednak konsekwentna, bo część dopalaczy jest nadal traktowana łagodniej niż tradycyjne narkotyki, w tym względnie niegroźna marihuana, choć to właśnie dopalacze zbierają w Polsce śmiertelne żniwo (w lipcu 2018 zmarło w województwie łódzkim dziewięć osób) i to właśnie Polacy zażywają najwięcej dopalaczy w Europie.

Z drugiej strony, cała polska polityka "wojny z narkotykami" i kryminalizacji ich używania budzi poważne wątpliwości. Skuteczniejsza wydaje się stosowana w niektórych krajach polityka tzw. redukcji szkód, w której państwo zakazuje narkotyków, ale ich użytkowników raczej leczy i wspomaga niż traktuje jak przestępców.

Jakie kary za jakie środki

W wyniki nowelizacji za posiadanie substancji psychoaktywnych grożą trzy różne rodzaje kar, zależnie od tego, na której liście znajduje się dany środek.

• Najpopularniejsze dopalacze - takie jak HEXEN i 4-CMC - zostały dopisane do wykazu narkotyków (środków odurzających i substancji psychotropowych). Można za ich posiadanie trafić za kratki nawet do lat 3, tak jak za kokainę, heroinę czy zwykłą marihuanę. Prokurator może umorzyć postępowanie karne, jeżeli sprawca będzie posiadał nieznaczną ilość narkotyków na własny użytek, a "ukaranie byłoby niecelowe".
• Część dopalaczy, potencjalnie równie niebezpiecznych, ale nie aż tak popularnych, pozostaje w wykazie Nowych Substancji Psychoaktywnych. Kara za ich posiadanie jest mniejsza, może to być tylko grzywna.
• Najbardziej niebezpieczne substancje, czyli środki zastępcze, które nie występują w żadnych wykazach, nie będą zagrożone żadną karą za posiadanie. Wbrew staraniom PO i rekomendacji NIK.

Jerzy Afanasjew pisze pracę magisterską o dopalaczach w Instytucie Socjologii UW. Zajmował się problematyką polityki narkotykowej na stażach w „Romanian Harm Reduction Network” w Rumunii oraz w „Check!t” w Portugalii i „Energy Control” w Hiszpanii. W Społecznej Inicjatywie Narkopolityki prowadzi laboratorium poświęcone wykrywaniu nowych substancji psychoaktywnych.

Przegrana wojna z dopalaczami

Pod koniec lipca 2018 dziewięć osób zmarło w województwie łódzkim z powodu rozległej i długotrwałej niewydolności oddechowej. Kolejne kilkaset osób hospitalizowano. Prawdopodobnie przyjęte przez nich dopalacze zostały zanieczyszczone pochodną fentanylu - niezwykle silnym opioidem, którego normalnie używa się w szpitalach podczas operacji.

Wojna z dopalaczami trwa od prawie dekady. W czerwcu 2017 Najwyższa Izba Kontroli oceniła, że „pomimo działań podejmowanych przez organy państwa skala dostępności dopalaczy w Polsce oraz zatruć tymi środkami wykazywała tendencję wzrostową”. Osiem lat po kontrowersyjnej zapowiedzi premiera Donalda Tuska z 2010 roku, że „jeśli trzeba będziemy działać na granicy prawa”, dziś nawet nie zbliżamy się do sukcesu w walce z tymi substancjami.

Mowa tu o dopalaczach, czyli wszystkich “środkach zastępczych", którymi można się odurzyć, jednak nie są jeszcze wpisane na listę środków odurzających i substancji psychotropowych (w tym tradycyjnych "narkotyków") i nie są też regulowane odrębnymi przepisami, jak alkohol - ustawą o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, czy kawa - rozporządzeniem w sprawie szczegółowych wymagań w zakresie jakości handlowej ekstraktów kawy i ekstraktów cykorii.

Jesteśmy europejskim liderem

Tymczasem Polacy - razem z Irlandią - są liderem konsumpcji „dopalaczy” w Unii Europejskiej. Jak wynika z międzynarodowych badań ESPAD (używania alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną; w Polsce prowadzi je Instytutu Psychiatrii i Neurologii), dopalaczy spróbowało aż 11 proc. polskich nastolatków. Nie lepiej jest z liczbą zatruć, która według szacunków Ministerstwa Zdrowia w 2017 roku nie uległa poprawie i pomimo starań Głównego Inspektoratu Sanitarnego oraz policji wciąż wynosi ponad 300 przypadków miesięcznie:

W kotka i myszkę. Co miesiąc nowy dopalacz

Od 2005 roku Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii odnotowało już ponad 600 różnych substancji psychoaktywnych - na rynek trafia średnio jedna nowa miesięcznie, w miarę zakazywania starych. Lekarze biją na alarm, bo nie są w stanie ratować pacjenta nie znając mechanizmów działania, a nawet nazwy środka, który zażył.

Na wykresie można zobaczyć, ile nowych substancji wykrywano rocznie w Europie w latach 2005-2017, oraz do jakich należały kategorii. Widać, że najwięcej wykrywa się syntetycznych kannabinoidów (zamienników marihuany - kolor zielony) oraz pochodnych katynonu, takich jak mefedron (grupa stymulantów, zamienników amfetaminy i kokainy - pomarańczowy).

Kary administracyjne były nieskuteczne

Dopalacze weszły poważnie do Polski w 2009 roku. Rządy PO-PSL trzykrotnie próbowały rozwiązać problem. Zidentyfikowano i skryminalizowano setki substancji psychoaktywnych, a w 2015 dodano definicję “nowej substancji psychoaktywnej”, czyli nowych środków narkotycznych, sprzedawanych pod konkretną nazwą handlową.

Jednak za sam handel środkami zastępczymi stosowano jedynie kary administracyjne. Jak wskazał NIK, skuteczność takich kar jest znikoma:

Koniec zabawy? Kryminalizacja dopalaczy

Podpisana 3 sierpnia 2018 przez prezydenta Dudę nowelizacja Ustawy o Przeciwdziałaniu Narkomanii ma ukrócić takie absurdalne sytuacje, kiedy po zaplombowaniu sklepu jeszcze tego samego dnia otwierano go pod inną nazwą. Policji nie pozostawało nic innego niż przypatrywać się dalszej sprzedaży, jak np. w Pabianicach, gdzie zbudowano specjalną budkę naprzeciwko sklepu.

Po nowelizacji:

• za posiadanie znacznych ilości dopalaczy będzie groziła kara nawet do trzech lat więzienia, a za handel nimi nawet do lat dwunastu;
• za posiadanie dowolnej ilości dopalaczy będzie groziła grzywna albo kara ograniczenia lub pozbawienia wolności do lat trzech (chyba, że zostały dopisane do listy narkotyków - środków odurzających i substancji psychotropowych);
• jest obowiązek zgłaszania do Państwowej Inspekcji Sanitarnej przypadków zatrucia środkiem zastępczym lub nową substancją psychoaktywną;
• ma powstać rejestr zgonów i zatruć spowodowanych przez dopalacze;
• osoby uzależnione od dopalaczy mają mieć zapewnione takie samo leczenie, rehabilitację i wsparcie psychologiczne, jak osoby uzależnione od narkotyków;
• listy substancji zakazanych będą uchwalane w formie rozporządzenia Ministra Zdrowia, co przyspieszy procedurę aktualizacji list substancji;
• rozszerza się definicja nowych substancji psychoaktywnych.

Ministerstwo Zdrowia tłumaczy, że zakaz obejmie całe grupy związków, tak, aby do obejścia przepisów nie wystarczała drobna modyfikacja struktury chemicznej. Każda z list zakazanych substancji będzie stanowiła załącznik do rozporządzenia ministra zdrowia, a nie ustawy, co przyśpieszy aktualizację list zakazanych dopalaczy.

Dopalacze wciąż nierówne narkotykom. Gdzie tu logika?

Według zapewnień dyrektora Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii Piotra Jabłońskiego nowelizacja „daje możliwości ochrony osób, które używają dopalaczy, przed stygmatyzacją, kryminalizacją”, bo wskazuje na niższą sankcję, niż za pozostałe narkotyki.

Między bajki można jednak włożyć obietnice, że prawo nie jest wymierzone w użytkowników dopalaczy, w tym osoby uzależnione. “Umorzenie postępowania będzie możliwe jedynie wtedy, gdy przedmiotem czynu będzie nieznaczna ilość dopalaczy przeznaczona na użytek własny” stwierdza komunikat Ministerstwa Cyfryzacji. Nie dodaje, że

Ewentualna ochrona użytkowników dopalaczy odbędzie się też po przeprowadzeniu kosztownej analizy laboratoryjnej (koszt od 250 do 2000 złotych), bo to od rodzaju substancji zależy czy spodziewać się grzywny (dopalacze), czy kary więzienia (środki psychotropowe i odurzające, w tym popularne dopalacze wciągnięte na tę listę).

“Przestajemy tolerować dystrybucję i posiadanie dopalaczy, które są o wiele groźniejsze niż narkotyki, bo nie znamy skutków ich działania na młode organizmy” - powiedziała w Sejmie wiceminister zdrowia Józefa Szczurek-Żelazko.

Skoro są szczególnie groźne, dlaczego za ich posiadanie wprowadzono niższe kary?

Dlaczego w Polsce spożywa się aż tyle dopalaczy?

Rozpowszechnienie “dopalaczy”, czyli nowych substancji psychoaktywnych, nie wynika po prostu z braku wiedzy na temat ich szkodliwości. Jak wynika z przeprowadzonego przez zespół prof. Piotra Sałustowicza z SWPS badania I-TREND, aż co drugi użytkownik uważa, że ma odpowiednią wiedzę o niebezpieczeństwie nowych narkotyków (s. 6). To ponad dwa razy częściej niż w Holandii i Francji, ale tam zatruć kończących się w szpitalu jest mniej.

Wśród motywacji polskich amatorów dopalaczy królują: nadarzająca się okazja i chęć eksperymentowania, a także - jak wynika z badań SWPS, a także z podobnego badania NPS-T - mocne efekty oraz łatwa dostępność środków zastępczych w porównaniu do tradycyjnych narkotyków, takich jak marihuana, haszysz, LSD aż po kokainę czy heroinę.

Znacznie łatwiej niż np. marihuanę - i do tej pory praktycznie bez ryzyka - można było zaopatrzyć się np. w syntetyczne kannabinoidy, jak słynny Mocarz.

Rozkwit dopalaczy jest ubocznym i groźnym skutkiem polityki antynarkotykowej, która czyni z użytkowników narkotyków - w tym marihuany - przestępców.

W Portugalii leczenie, w Polsce więzienie

Na początku XXI wieku dwa konserwatywne, katolickie europejskie kraje zmieniły podejście do narkotyków. W 2000 roku Polska wprowadziła karę do 3 lat pozbawienia wolności za posiadanie, w 2001 roku Portugalia... zniosła kary za niewielkie ilości wszystkich narkotyków; dopuszczalna jest dawka na umowne 10 dni (m.in. do 25 g marihuany, 2 g kokainy, 10 blotterów LSD).

Policja skupiła się na narkobiznesie, a użytkowników oddała pod opiekę służby zdrowia. Ilość zakażeń HIV (skutek m.in. dożylnego przyjmowania narkotyków) spadła na łeb na szyję. Topnieje tzw. zażywanie problemowe (długotrwałe i regularne oraz dożylne) oraz ogólne wśród młodzieży.

Tymczasem w Polsce trwa pogoń aparatu państwa za użytkownikami. Z danych Komendy Głównej Policji wynika, że

Zbadał to bliżej prof. Krzysztof Krajewski z Katedry Kryminologii UJ i okazało się, że:

Policja poluje na użytkowników także dlatego, że posiadanie małej ilości narkotyku jest tzw. przestępstwem statystycznym.

W wywiadzie „Przegramy wojnę z dopalaczami” prof. Wiktor Osiatyński już w 2010 roku tłumaczył o co chodzi: „posiadanie narkotyków jest osobliwym przestępstwem: jest w stu procentach wykrywalne. W przypadku większości przestępstw jest jakaś ofiara, która składa zawiadomienie i wtedy szuka się sprawcy. Tutaj żadnego przestępstwa nie ma, dopóki się go nie wykryje, czyli złapie kogoś z narkotykiem. Jeśli więc chcemy poprawić sobie statystyki wykrywalności, nic prostszego jak ruszyć w miasto".

Od grudnia 2011 roku obowiązuje znowelizowana ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii, która daje prokuraturze oraz sądom możliwość umorzenia postępowania karnego wobec sprawcy posiadającego "nieznaczne ilości środków odurzających lub substancji psychotropowych, przeznaczonych na jego własny użytek" (art. 62a). Ta nowelizacja miała uchronić przed karaniem przypadkowych użytkowników, ale jej stosowanie utrudnia brak tzw. tabeli wartości granicznych, czyli oficjalnych wytycznych dla policji co to znaczy "nieznaczna ilość danego narkotyku" (czyli co odróżnia użytkownika od dilera). Wobec silnej w Polsce narkofobii prokuratorzy boją się umarzać sprawy, by nie narazić się na zarzut, że "tolerują narkomanię".

Przegraliśmy wojnę z narkotykami, czas ją skończyć

W czerwcu 2011 Światowa Komisja ds. Polityki Narkotykowej (z udziałem wielu dawnych prezydentów, premierów, a także Kofi Annana, Javiera Solany czy Mario Vargas Llosy) zaalarmowała świat: "Politykę karną musi zastąpić prozdrowotna. Czas odrzucić stereotyp »amoralnego narkomana «, a walkę z mafią prowadzić skuteczniej". Postawić na leczenie, pomoc, zapobieganie, skończyć z karaniem użytkowników. Na "wojnę z narkotykami" świat wydaje rocznie ponad 100 mld dolarów, ale konsumpcja rośnie, uzależnionych jest już ćwierć miliarda mieszkańców globu.

Do prac Komisji dołączył m.in. Aleksander Kwaśniewski, choć to on w 2000 roku złożył prezydencki podpis pod najbardziej restrykcyjną ustawą w Europie, przewidującą do trzech lat więzienia za posiadanie najmniejszej ilości środków psychoaktywnych.

Kilkanaście lat później zmienił zdanie, opowiada się za dekryminalizacją narkotyków i apeluje, by także u nas skończyć z "war on drugs". - Perspektywa więzienia miała odstraszyć ludzi od narkotyków i obniżyć popyt, uderzyć w narkobiznes. Myliliśmy się w obu sprawach - mówi dziś Kwaśniewski.