Brunatna Europa. Nie tylko Polska ma problem

Skrajną prawicę w Europie podzielić możemy na trzy grupy:

• partie otwarcie odwołujące się do faszyzmu - politycznych idei i form organizacyjnych faszyzmu (umundurowanie, towarzyszące partii organizacje paramilitarne), wprost sięgające po rasistowskie hasła i kontestujące liberalną demokrację (jeśli nie demokrację w ogóle);
• przechowalnie faszystów - partie, które same nie identyfikują się jako faszystowskie, ale były infiltrowane przez takie środowiska i do dziś stanowią pomost między ekstremalnymi środowiskami a normalną, wyborczą polityką demokracji liberalnej;
• antyimigranckie, populistyczne partie, które wcześniej nie miały organizacyjnie nic wspólnego ze skrajną prawicą typu faszystowskiego, dziś jednak przesuwają się w swojej retoryce na podobne do niej pozycje.

Panowie w mundurkach

W pierwszej grupie są dziś w Europie trzy partie: węgierski Jobbik, grecki Złoty Świt i Partia Ludowa Nasza Słowacja.

Złoty Świt odwołuje się do politycznej tradycji wojskowej dyktatury Ioannisa Metaxasa (1936-41), PLNS do klerofaszystowskiego Państwa Słowackiego księdza Tiso. Jobbik straszy pozwami tych, którzy nazywają go „partią faszystowską”. W 2014 roku przegrał jednak w tej sprawie proces przed węgierskim sądem z historykiem Laszlo Karsaiem. Jak głosi raport Counter Extremist Project, Jobbik łączy kult faszystowskiego dyktatora Węgier Miklósa Horthy’ego, nostalgię za Wielkimi Węgrami sprzed traktatu z Trianon, z antysemicką i antyromską retoryką.

Niechęć do obcych łączy wszystkie trzy siły. Złoty Świt atakuje uchodźców, słowiańskie i tureckie mniejszości na terenie Grecji. Partia opowiada się za ich wysiedleniem z Grecji i rozszerzeniem granic obecnego państwa greckiego o Macedonię, część Albanii, a nawet Stambuł – który jako Konstantynopol wrócić powinien do greckiej macierzy. PLNS posługuje się silną anty-romską i anty-uchodźczą retoryką. Łączy się z niechęcią do Unii Europejskiej, NATO i globalizacji.

Liderzy PLNS, z wodzem partii Marianem Kotlebą na czele, wywodzą się z faszyzującej organizacji Bractwo Słowackie. W 2006 roku Kotleba próbował przekształcić Bractwo w partię polityczną - w ten sposób powstała Słowacka Jedność - Partia Narodowa. Partia opowiadała się m.in. za ograniczeniem powszechnego prawa głosu w wyborach i zastąpieniem reprezentacji politycznej narodu „stanową”. Z tego powodu została zdelegalizowana przez słowacki sąd najwyższy - był to jedyny taki przypadek w historii niepodległej Słowacji. Nauczony doświadczeniem Kotleba złagodził trochę retorykę nowej partii. Zrezygnował też z paradowania w mundurach nawiązujących do faszystowskiej Słowacji ks. Tiso - w których wcześniej często występował publicznie.

W mundurach nawiązujących do strojów węgierskich faszystów paradowała na ulicach także Gwardia Węgierska - paramilitarne skrzydło Jobbiku, zdelegalizowane przez węgierski sąd w 2009 roku. Gwardia została uznana za organizację zagrażającą prawom mniejszości etnicznych - głównie romskich, wiele jej przemarszów i publicznych aktywności miało na celu sterroryzowanie romskich społeczności.

Także Złoty Świt znany był z aktów przemocy wobec mniejszości i środowisk lewicowych. Jak stwierdziła w raporcie Amnesty International, działaczom partii zapewniała ochronę liczna obecność jej sympatyków w szeregach greckiej policji. Miarka przebrała się w 2013 roku, gdy sympatycy partii zamordowali znanego, antyfaszystowskiego rapera Pavlosa Syssasa. Czołowi działacze partii, w tym posłowie, zostali wtedy aresztowani pod zarzutami kierowania organizacją przestępczą.

Proces utknął jednak w sądzie, a w wyborach w 2014 roku Złoty Świt zdobył prawie 7 proc. głosów i 17 mandatów. Jobbik w wyborach parlamentarnych 2014 roku zdobył jedną piątą głosów i jest trzecią siłą w węgierskim parlamencie. Partia Kotleby ma 14 deputowanych w Radzie Narodowej Słowacji, a sam Kotleba jest gubernatorem regionu Bańska Bystrzyca.

Przechowalnie faszystów

Druga grupa to prawicowe partie, które bardzo dbają, by wprost nie sprawiać wrażenia faszystowskich. A jednak tworzą je działacze o faszystowskiej przeszłości. Poziom takiej infiltracji jest różny. Czterech (z 38.) posłów populistycznej, antyimigranckiej Partii Prawdziwych Finów związanych miało być z otwarcie faszyzującą organizacją Soumen Sisu. Jednego z nich wyrzucono z partii, po tym, gdy zrobiono mu zdjęcie, jak wykonuje faszystowskie pozdrowienie przed fińskim parlamentem.

Z kolei partię Interes Flamandzki, dysponującą trzema (z 87.) mandatami w belgijskim parlamencie, założyli działacze znani z bratania się z belgijskimi weteranami SS. Działacze ci wcześniej aktywni byli w partii Blok Flamandzki - ta jednak musiała zostać rozwiązana, gdy jej wiceprzewodniczący, Roeland Raess, w wywiadzie dla holenderskiej telewizji w 2001 roku zakwestionował liczbę żydowskich ofiar Zagłady i podał w wątpliwość autentyczność dziennika Anny Frank.

IF unika tego typu wypowiedzi, skupia się na flamandzkim nacjonalizmie, neoliberalnych postulatach ekonomicznych, opozycji wobec migracji i multikulturalizmu.

Podobną historię ma Austriacka Partia Wolności (FPÖ). Założona w 1956 roku stanowiła przystań dla dawnych austriackich nazistów. Jej program zawsze był nacjonalistyczny, ale łączył się z wolnorynkowym, liberalnym populizmem. Faszyzacja partii następuje pod kierownictwem Jörga Haidera - pozytywnie wypowiadającego się o różnych aspektach polityki Hitlera i zaostrzającego antyimigrancką, antyeuropejską retorykę. Obecny szef partii, Heinz-Heinrich Strache, jest uważany za ucznia Haidera. Znany jest z antysemickich wyskoków. W 2012 roku na swój profil na Facebooku wrzucił karykaturę przedstawiającą żydowskiego bankiera ze spinkami do mankietów z gwiazdami Dawida.

Partia jednak walczy o centrum austriackiej sceny i oficjalnie od antysemityzmu się odcina. Sam Strache w zeszłym roku odwiedził pomnik ofiar Zagłady w Yad Vashem i zapewnił, że „w jego partii nie ma miejsca dla antysemitów”. FPÖ walczyła wtedy o austriacką prezydenturę, jej kandydat Norbert Hofer zmierzył się w drugiej turze z kandydatem Zielonych.

Marine i jej uczniowie

Jeszcze bardziej w centrum pozycjonować próbuje się Front Narodowy, którego liderka, Marine Le Pen, będzie w niedzielę walczyła o Pałac Elizejski. Założony w 1972 roku Front łączył różne nurty francuskiej skrajnej prawicy: monarchistów, weteranów wojny w Algierii, nacjonalistów i jawnie faszyzujące organizacje (Ordre Noveau). Choć początkowo głównym tematem FN była nie migracja, ale radykalny antykomunizm i sprzeciw wobec lewicy w imię francuskiej tradycji, prawa i porządku, to od lat 80. Front jest przede wszystkim antyimigrancką, nacjonalistyczną, antyeuropejską partią.

Pierwszy lider Frontu Narodowego, Jean-Marie Le Pen, powiązany był ze skrajną prawicą (zwłaszcza środowiskami algierskich weteranów). Zdarzały się mu też wystąpienia o charakterze antysemickim czy banalizującym Zagładę („komory gazowe to szczegół historii II wojny światowej”). Jego córka starannie unika takich kontrowersji. Włożyła wiele wysiłku, by zdjąć z Frontu łatkę skrajnej, faszyzującej, „toksycznej” partii. W jej FN jest miejsce dla otwartych gejów, Marine usunęła ojca z partii.

W drugiej turze wyborów przedstawia się jako kandydatka, która przywróci Francję Francuzom, odbierając kontrolę nad krajem oderwanym od rzeczywistości, zaślepionym polityczną poprawnością elitom.

Partie te nie miały początkowo wiele wspólnego z faszystowskimi organizacjami ekstremalnej prawicy. Jednak kiedy rosły, zaczęły się stawać atrakcyjne dla sympatyków podobnych poglądów, którzy włączając się w takie formacje mogą przenosić swoje idee do głównego nurtu polityki.

Wnioski dla Polski?

Wszystkie te skrajne siły zdobywały popularność wraz z politycznymi i gospodarczymi załamaniami. Jobbik pozostawał marginalną organizacją młodzieży akademickiej do czasu zapaści centrolewicowego rządu, odchodzącego w środku kryzysu ekonomicznego i oskarżanego o korupcję. Grecki kryzys dodał politycznego wiatru w żagle Złotemu Świtowi. Ciągłe problemy Francji z bezrobociem młodych i w zasadzie zerowym wzrostem gospodarczym wzmacniają partię Marine Le Pen i jej szanse na prezydenturę.

Widać też, że skrajna prawica rośnie w siłę najbardziej tam, gdzie nie ma populistycznej, radykalnej lewicy zdolnej inaczej zagospodarować niezadowolone głosy. Najlepiej widać to na przykładzie węgierskim. Nie wiadomo, jakie poparcie miałby Złoty Świt, gdyby nie Syriza. W Hiszpanii niezadowolone głosy zagospodarować była w stanie lewicowo-populistyczna Podemos, być może blokując przestrzeń dla prawicowego populizmu. Dynamiczna kampania lewicowego populisty Mélenchona pozbawiła zapewne Marine Le Pen zwycięstwa w pierwszej turze.