Czy Trybunał w Luksemburgu oceni niezawisłość polskich sądów? To zaważy na całym systemie prawa UE

Co może zrobić TSUE i jakie to ma znaczenie dla całej UE wyjaśniają prawnicy z Uniwersytetu Warszawskiego i z Instytutu Maxa Plancka w Heidelbergu: prof. Armin von Bogdandy, prof. Iris Canor, dr Piotr Bogdanowicz, dr Maciej Taborowski i Matthias Schmidt.

Swoją ocenę sytuacji przedstawili w artykule dla międzynarodowego czasopisma "Common Market Law Review". Zatytułowali swój tekst "Moment konstytucyjny dla europejskiej praworządności. O konieczności wyznaczania granic". Jego polską wersję można przeczytać w Archiwum Osiatyńskiego.

Prawnicy przekonują, że przeżywamy teraz prawdziwy moment konstytucyjny, który ma fundamentalny wpływ na rozwój ładu konstytucyjnego w Europie.

Sędzia Donnelly pyta

Trybunał Sprawiedliwości (TSUE) odpowie 25 lipca na pytanie irlandzkiej sędzi Aileen Donnelly. Zapytała ona, czy rozpatrując wniosek obrony o odroczeniu wydawania obywatela polskiego Artura Celmera na podstawie Europejskiego Nakazu Aresztowania wystawionego przez Polskę, musi stwierdzić:

• po pierwsze, że w polskim systemie sądownictwa występują nieprawidłowości, niosące za sobą rzeczywiste ryzyko naruszenia prawa do rzetelnego procesu sądowego,
• oraz po drugie, że na takie ryzyko narażona jest również zainteresowana osoba,
• czy też wystarczy, iż stwierdzi występowanie takich nieprawidłowości w polskim systemie sądownictwa, bez konieczności ustalenia, że zainteresowana osoba jest na nie narażona.

Sąd irlandzki zwrócił się również o wyjaśnienie, jakich informacji i gwarancji może zażądać od Polski, aby uniknąć tego ryzyka.

Jednak w ocenie Bogdandy'ego, Canor, Bogdanowicza, Taborowskiego i Schmidta, irlandzki sąd de facto pyta TSUE o więcej:

"TSUE może i powinien wykorzystać ten przypadek do wyznaczenia dozwolonej granicy [praworządności- red.] uznając zmiany w polskim systemie sądownictwa za naruszenie art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej i zagrożenie systemowe" - przekonują jednym głosem profesorowie i doktorzy prawa.

Jak zachowa się TSUE?

W wariancie "odważnym", Trybunał w Luksemburgu sam dokona oceny wpływu zmian legislacyjnych w Polsce na niezależność sądów, a następnie oprze wyrok na swoim orzeczeniu w sprawie dotyczącej sędziów portugalskich oraz na własnym orzecznictwie dotyczącym zasady skutecznej ochrony sądowej.

• Jeśli TS stwierdzi naruszenie przez Polskę zasady praworządności, pociągnie to za sobą ogromne konsekwencje dla przestrzeni prawnej w Unii Europejskiej.
• W praktyce może doprowadzić nawet do tego, że przestępcy nie będą podlegać wydawaniu na podstawie Europejskiego Nakazu Aresztowania wydanego przez Polskę, a wyroki w postępowaniach cywilnych wydawane w Polsce mogą nie być wykonywane przez sądy innych państw.

W wariancie "mniej odważnym", Trybunał w Luksemburgu będzie chciał zachować neutralność i sam nie wypowie się na temat niezależności sądów w Polsce. Wskaże jednak sądom krajowym (w tym sądowi irlandzkiemu) kryteria, na podstawie których będą mogły dokonać tej oceny.

Wówczas sądy krajowe, przy pewnej pomocy z TSUE, same rozstrzygną co do konstytucyjnego kierunku europejskiej przestrzeni prawnej.

To drugie rozwiązanie będzie rodzajem "umycia rąk" przez Trybunał.

Werdykt TS może się różnić od opinii Rzecznika Generalnego

Miesiąc temu Rzecznik Generalny Trybunału Sprawiedliwości uznał, że irlandzki sąd sam musi rozstrzygnąć, czy stan praworządności w Polsce pozwala na wydanie Polaka na podstawie Europejskiego Nakazu Aresztowania.

Co więcej, podkreślił, że nawet jeśli sąd uzna, że z praworządnością jest w Polsce źle, musi wskazać, że w tym konkretnym przypadku, ściganego Artura Celmera, zachodzi poważna groźba naruszenia prawa do sprawiedliwego sądu.

Ostateczne werdykty Trybunału Sprawiedliwości UE są często zgodne z opinią Rzecznika Generalnego; ale Trybunał Sprawiedliwości może też zaskoczyć swoim wyrokiem, w szczególności w sprawie tak precedensowej, jak sprawa podniesiona przez sędzię irlandzką.

Kwestia praworządności w Polsce ma znaczenie fundamentalne dla Unii

Praworządność jest jedną z podstawowych zasad, na których opiera się Unia Europejska i jej państwa członkowskie. Polskie kłopoty z przestrzeganiem tej zasady za rządów Prawa i Sprawiedliwości już doprowadziły do rewolucji w jej rozumieniu i egzekwowaniu przez instytucje UE.

Jutrzejsza odpowiedź Trybunału Sprawiedliwości na pytanie irlandzkiej sędzi jest ważnym elementem tego większego procesu. Jego stawka jest olbrzymia.

"Kwestią sporną jest to, czy nieliberalne demokracje pozostają częścią europejskiego porządku publicznego zgodnie z postanowieniami art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej, czy są z nim sprzeczne" - mówią prawnicy.

Określenia "nieliberalne demokracje" (wymyślonego przez Viktora Orbána) używa się obecnie w Unii Europejskiej w stosunku do Węgier i Polski.

Instytucje europejskie stoją przed wyborem o wielkich konsekwencjach dla tożsamości całej Unii Europejskiej, a przez to dla jej relacji z państwami kandydującymi (m.in. z Turcją) i dla miejsca UE w światowym porządku geopolitycznym.

Upraszczając, instytucje unijne mają do wyboru dwa warianty:

• mogą uznać, że to, co dzieje się w Polsce, mieści się w europejskim rozumieniu praworządności; wówczas wywracają rozumienie zasady praworządności i podważają dotychczasowy charakter Unii Europejskiej jako wspólnoty opierającej się na wartościach demokracji liberalnej (w praktyce stałoby się tak, gdyby Rada UE, omawiając problem Polski na Radzie ds. Ogólnych, nie uznała polityki polskiego rządu, szczególnie zmian w polskim sądownictwie wskazanych we wniosku Komisji, za naruszenie art. 2 TUE);
• mogą przenieść konflikt polityczny na płaszczyznę prawną i dążyć do jego rozwiązania za pomocą środków prawnych.

Prawnicy z Warszawy i Heidelbergu uspokajają, że unijne instytucje obrały tę drugą ścieżkę. Dlatego mają nadzieję, że TSUE wykaże się konsekwencją i odwagą - i sam wypowie się na temat praworządności w Polsce.

Determinacja Komisji Europejskiej

Ma do tego przygotowany grunt prawny i polityczny. Odrabiając gorzką lekcję z przypadku niepowstrzymania łamania praworządności na Węgrzech, TSUE i Komisja Europejska wykazują się wielką determinacją w sprawie Polski.

• Determinację Komisji najbardziej widać w bezprecedensowym uruchomieniu procedury z art. 7(1) Traktatu o Unii Europejskiej w 2017 roku (o naruszeniu podstawowych wartości UE).
• W marcu 2018 roku Trybunał Sprawiedliwości wydał przełomowe orzeczenie w sprawie dotyczącej portugalskich sędziów, w którym dokonał kluczowej interpretacji art. 19 Traktatu o Unii Europejskiej: uznał, że ma prawo oceniać niezawisłość sędziów sądów krajowych w państwach członkowskich. Dało to Komisji Europejskiej możliwość skierowania polskiej ustawy o Sądzie Najwyższym do Trybunału w Luksemburgu.
• Komisja Europejska w ciągu kilku miesięcy w zasadzie stworzyła nowe ramy na rzecz umacniania praworządności w Unii Europejskiej. Posiłkowała się przy tym rozumieniem "praworządności" w wyrokach Trybunału Sprawiedliwości, a także w decyzjach i opiniach organów Rady Europy: Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Europejskiej Komisji na Rzecz Demokracji przez Prawo (Komisji Weneckiej).

Komisja Europejska wielokrotnie powtarzała, że istnieją podstawy prawne do oceny, czy państwa członkowskie realizują wartość praworządności. Wypowiedziała się na ten temat:

• w uzasadnionym wniosku w postępowaniu wobec Polski z art. 7(1) Traktatu o Unii Europejskiej,
• w tablicy oceniającej stan wymiaru sprawiedliwości z 2018 roku (EU Justice Scoreboard), w punkcie omawiającym „monitorowanie reform wymiaru sprawiedliwości na poziomie UE”,
• w najnowszym sprawozdaniu krajowym dotyczącym Polski w procedurze europejskiego semestru (to procedura, podczas której koordynuje się politykę gospodarczą i budżetową w UE),
• we wniosku do Parlamentu Europejskiego i Rady o wydanie rozporządzenia Rady w sprawie ochrony budżetu Unii w przypadku uogólnionych braków w zakresie praworządności w państwach członkowskich.

Do tego UE stworzyła Fundusz „Sprawiedliwość, Prawa i Wartości” dysponujący budżetem w wysokości 947 milionów euro.

Prof. Armin von Bogdandy, prof. Iris Canor, dr Piotr Bogdanowicz, dr Maciej Taborowski i Matthias Schmidt podkreślają, że Komisja Europejska wykonała olbrzymią pracę, która nie była łatwa:

Przypominają: "Żadne działanie polityczne ani decyzja sądowa na poziomie europejskim nie przywrócą zasady podziału władz w państwie członkowskim. Mogą jedynie przyczynić się do samouzdrowienia Polski w toku wewnętrznego procesu konstytucyjnego.

Niemniej waga europejskich środków polityczno-prawnych nie ogranicza się tylko do powyższego, bo to na nich opiera się w istocie zdolność podtrzymania europejskiego liberalnego konstytucjonalizmu w całej reszcie Unii."

prof. Armin von Bogdandy - Dyrektor Instytutu Maxa Plancka Publicznego Prawa Porównawczego i Prawa Międzynarodowego w Heidelbergu

prof. Iris Canor - profesor w Szkole Prawa w Koledżu Zarządzania, Ha-Michlala ha-akademit Cefat w Izraelu

dr Piotr Bogdanowicz - adiunkt w Katedrze Prawa Europejskiego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego

dr Maciej Taborowski - adiunkt w Katedrze Prawa Europejskiego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego

Matthias Schmidt - pracownik naukowy w Instytucie Maxa Plancka Publicznego Prawa Porównawczego i Prawa Międzynarodowego w Heidelbergu

Polską wersję artykułu "Moment konstytucyjny dla europejskiej praworządności. O konieczności wyznaczania granic" opublikowało Archiwum Osiatyńskiego.

Oryginalna wersja ukazała się w języku angielskim w czasopiśmie naukowym "Common Market Law Review". Artykuł powstał w ramach stałej współpracy między Instytutem Maxa Plancka Publicznego Prawa Porównawczego i Prawa Międzynarodowego w Heidelbergu a Katedrą Prawa Europejskiego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.