Dokąd dryfuje polityka zagraniczna PiS? Awanse wobec Chin i Turcji oddalają od UE i USA

"Najnowsze awanse przedstawicieli polskich władz pod adresem Chin czy Turcji nie muszą oznaczać żadnej nowej orientacji. Ale należy pamiętać, że znaczenie tego rodzaju decyzji dla naszych relacji w Unii Europejskiej i ze Stanami Zjednoczonymi jest dzisiaj szczególnie duże – i będzie rosło. Warto, by wiedzieli i pamiętali o tym także polscy obywatele. Do spraw, które kształtować będą stosunek Unii do świata, zdają się oni przywiązywać dzisiaj mniejszą wagę niż większość Europejczyków.

To również ważna lekcja dla opozycji. Nie powinna ona bać się posługiwać językiem wartości, który jest nie tylko coraz lepiej zrozumiały w Europie i wspólnocie transatlantyckiej – ale też jest naturalnym idiomem jej elektoratu" - piszą Piotr Buras* i Paweł Zerka** omawiając z polskiego punktu widzenia wyniki kwietniowego sondażu przeprowadzonego przez Europejską Radę Stosunków Zagranicznych (ECFR) w 12 krajach UE.

Cały sondaż pod tytułem „Kryzys zaufania: jak Europejczycy widzą swoje miejsce w świecie” można znaleźć pod tym linkiem.

Dokąd dryfuje polska polityka zagraniczna?

W polskiej polityce zagranicznej zwracają w ostatnich miesiącach uwagę intrygujące zmiany. Widać pewne ożywienie w relacjach z Chinami, które kilka lat temu utraciły szczególne zainteresowanie Warszawy stawiającej na strategiczne partnerstwo ze Stanami Zjednoczonymi.

Niedawne pozytywne sygnały wysyłane do Pekinu, np. rozmowy telefoniczne prezydenta Andrzej Dudy z prezydentem Xi Jinpingiem czy wizyta ministra Zbigniewa Raua w Chinach, następują w momencie, gdy na linii Pekin-Bruksela mocno iskrzy.

Wizyta Andrzeja Dudy w Ankarze, a zwłaszcza towarzyszące jej podpisanie umowy na zakup tureckich dronów dla polskiej armii, to inny zaskakujący fakt. Autorytarna Turcja ma na pieńku i z Unią, i ze Stanami Zjednoczonymi, a zakupy wojskowe to zawsze inwestycja także w partnerstwo polityczne.

USA - kryzys zaufania

W tle tych ruchów nie sposób nie dostrzec głębokiego kryzysu zaufania między Warszawą a Waszyngtonem, którego kolejne świadectwo zobaczymy w tych dniach. Prezydent Joe Biden w czasie swojej wizyty w Europie ominie nie tylko Polskę, ale cały region Europy Środkowo-Wschodniej.

Byłoby przedwczesnym dopatrywać się w tych posunięciach wyraźnego kształtu nowej polityki zagranicznej czy spektakularnej dyplomatycznej wolty. Niemniej sygnały zbliżenia Warszawy z mocarstwami autorytarnymi przy jednoczesnym ochłodzeniu relacji ze stającym na czele „sojuszu demokracji” nowym prezydentem USA oraz, nie od dziś, z Unią Europejską, nie mogą ujść uwadze.

Polacy przychylniejsi wobec Chin i Turcji

W przeprowadzonym w kwietniu br. przez European Council on Foreign Relations w 12 krajach UE nowym badaniu poglądów Europejczyków na sprawy międzynarodowe, zapytaliśmy między innymi właśnie o politykę wobec reżimów autorytarnych. Wyniki z Polski świadczą o tym, że polityka pragmatycznego otwarcia i współpracy z Chinami czy Turcją może liczyć na spore poparcie wyborców – wyższe niż w większości innych krajów europejskich.

Dla porównania, oparcia się na wartościach oczekuje w polityce UE wobec Chin ponad połowa Holendrów, Niemców, Szwedów i Duńczyków; a w polityce wobec Turcji, mniej więcej dwie trzecie Holendrów, Niemców, Szwedów, Duńczyków i Austriaków.

Zwolennicy PiS za pragmatyzmem, opozycji za wartościami

Zwraca uwagę fakt, że stosunek do tych dwóch krajów dzieli Polaków i elektoraty partii politycznych. Wśród wyborców PiS przeważa przekonanie, że Europa powinna kierować się przede wszystkim pragmatyzmem w relacjach z każdym z tych partnerów.

Natomiast zwolennicy opozycji zdecydowanie woleliby, aby Europa była pryncypialna i nie wahała się krytykować Chiny lub Turcję za łamanie praw człowieka, nawet jeśli miałoby to zmącić współpracę w innych obszarach (np. handlu, bezpieczeństwa).

To pokazuje, jak spór o wartości toczący się w Polsce, przenosi się na kwestie z zakresu polityki zagranicznej, pogłębia zjawisko kruszejącego konsensusu w tej dziedzinie, które opisywaliśmy na łamach OKO.press rok temu.

Tegoroczny sondaż potwierdza postawioną na podstawie naszych wcześniejszych badań diagnozę, że mamy istotny spór dotyczący kluczowych kwestii co do funkcjonowania Unii Europejskiej, nawet jeśli zgadzamy się co do tego, że członkostwo w niej to dobra rzecz (uważa tak 70 proc. wyborców PiS).

Ale pokazuje to też, że

Jaka Europa?

W Polsce ze świecą by szukać zwolenników rozmontowania Unii Europejskiej, ale podziały wokół, tego, jak ma ona wyglądać, są głębokie. Politycy PiS definiują swoją partię jako „euro realistyczną” i jeżeli termin ten ma oznaczać ugrupowania opowiadające się za istnieniem UE, lecz także jej gruntowną przebudową, to odpowiada on poglądom jej wyborców.

W przeciwieństwie do m.in. wyborców Marine Le Pen lub niemieckiej AfD, wyborcy PiS nie są wrodzy UE. To ważny fakt w świetle tego, że coraz częściej mówi się o możliwym sojuszu partii populistycznej prawicy na szczeblu europejskim.

Zamiast tego, zwolennicy PiS woleliby (jak elektorat Orbána), aby Europa broniła tradycyjnych wartości.

To współgra z polityką rządu. W końcu, za sprawą rządu PiS, pozostajemy jedynymi – obok Węgier i Białorusi – europejskimi sygnatariuszami Konsensusu Genewskiego, który kwestionuje prawo do aborcji, podczas gdy nowy prezydent USA zdążył się już z tej inicjatywy, zainicjowanej przez swojego poprzednika, wycofać.

Tymczasem zupełnie inna wizja UE przyświeca wyborcom KO, Polska 2050 i Lewicy. Ci widzą w Europie przede wszystkim obrońcę demokracji i prawa człowieka.

Duże różnice widać także we wnioskach, jakie wyborcy poszczególnych polskich partii wyciągają z kryzysu Covid-19.

W elektoracie PiS znacznie większy jest sceptycyzm, jeśli chodzi dalszą integrację i nowe cele unijne, w tym zwłaszcza politykę klimatyczną. 4 na 10 wyborców KO, Polska2050 i Lewicy chce szybszego odejścia od węgla; ledwie 17 proc. wyborców PiS podziela tę konkluzję.

37 proc. wyborców PiS chciałoby za to przywrócenia części kompetencji unijnych na szczebel krajowy; dla porównania, propozycja ta cieszy się ponad dwukrotnie niższym poparciem wśród elektoratów trzech głównych partii opozycyjnych.

Jedna trzecia wyborców PiS i Polska 2050 chciałaby wzmocnionych kontroli na granicach zewnętrznych UE; to prawie dwa razy więcej niż wśród elektoratu KO. Prawie 1/3 wyborców PiS chce również wzmocnionych kontroli na granicach wewnętrznych UE; wynik dla KO, Polska 2050 i Lewicy jest ponad dwukrotnie niższy.

Pytani o to, czy Covid-19 pokazał potrzebę większej czy mniejszej współpracy europejskiej, 58 proc. wyborców PiS zgadza się z potrzebą większego współdziałania – ale aż 29 proc. uważa, że „integracja UE poszła za daleko”. Wśród wyborców opozycji mało kto sympatyzuje z tym drugim stwierdzeniem.

Duże rozbieżności widać także w tym, z czyjej strony wyborcy spodziewają się pomocy w wychodzeniu z kryzysu. Ponad połowa wyborców KO, Polska 2050 i Lewicy stawia na instytucje UE.

Tymczasem, dla wyborców PiS to dopiero trzecia odpowiedź (25 proc.) – po Stanach Zjednoczonych (27 proc.) oraz postawie z gatunku „poradzimy sobie sami” (26 proc.).

W dużej mierze za sprawą wyborców partii rządzącej jest Polska krajem pokładającym największe nadzieje w Stanach Zjednoczonych.

Mimo kryzysu w relacjach z USA Polacy nadal są dużo bardziej proamerykańscy niż reszta Europejczyków.

Najbliżsi nam są Duńczycy (35 proc.), Włosi (29 proc.) i Holendrzy (28 proc.). Dla porównania, mniej niż co piąty Niemiec, Francuz lub Hiszpan uznaje USA za sojusznika, a tyle samo widzi w nich rywala lub wroga.

Za polską proamerykańskością stoją nie tylko wyborcy PiS, ale w równym stopniu sympatycy pozostałych głównych partii. Wydaje się, że po zwycięstwie Bidena, wyborcy polskiej opozycji nie są już tak ostrożni wobec USA, jak jeszcze pół rok temu. Z kolei wyborcy PiS, mimo przegranej Trumpa, zdają się wciąż żyć złudzeniami co do silnego sojuszu Warszawy z Waszyngtonem: niezależnie od diametralnych różnic poglądów na praworządność czy politykę klimatyczną.

Ponad podziałami partyjnymi Polacy wierzą także w stabilność amerykańskiego systemu politycznego. 67 proc. Polaków uważa, że działa on poprawnie – podczas gdy taką opinię podziela mniej niż połowa Holendrów, Francuzów, Niemców, Bułgarów, Szwedów, Portugalczyków, Hiszpanów i Austriaków.

Rozjazd z Europą

Opinia publiczna nie decyduje o kierunku polityki zagranicznej, zaś kwestie z nią związane rzadko przesądzają o wyniku wyborów. Niemniej poglądy społeczne mogą legitymizować pewne decyzje w rządu w polityce międzynarodowej lub takiej legitymizacji im odmawiać.

Kwestie praw człowieka, praworządności, stosunku do reżimów autorytarnych czy ochrony klimatu stają się dzisiaj kluczowymi tematami polityki zagranicznej – za sprawą dylematów, przed którymi nieuchronnie stoi nie tylko Unia Europejska, lecz także Stany Zjednoczone.

Wyzwania, z jakimi zmagają się wszystkie kraje UE w relacjach Chinami, wymagają wyważenia interesów i wartości. Nie inaczej jest w przypadku innych mocarstw, które coraz częściej otwarcie rywalizują z Unią zamiast siadać z nią do stołu negocjacyjnego.

Z jednej strony, w związku z nasilającą się rywalizacją geopolityczną, Europejczycy stawiają na politykę zagraniczną, która byłaby asertywna i pryncypialna zarazem. Chcą, aby Europa broniła w świecie wartości: praw człowieka, praworządności, demokracji. Ale żeby zarazem potrafiła bronić się przed szantażem ekonomicznym – ze strony zarówno Chin czy Rosji, jak i Stanów Zjednoczonych.

Jak pisaliśmy na początku roku, na podstawie poprzedniego sondażu ECFR z listopada 2020 roku, 35 proc. Europejczyków (w tym 38 proc. Niemców i aż 48 proc. Francuzów) jest zdania, że Unia Europejska powinna w twardszy sposób bronić swoich interesów ekonomicznych w relacjach z USA; dla porównania, uważa tak tylko co dziesiąty Polak.

Z drugiej strony, jest w Europie coraz silniejszy nacisk na przestrzeganie wartości wewnątrz UE. To po części efekt wybryków Orbána i Kaczyńskiego. Ale to również wynik potrzeby zapewnienia poparcia wszystkich państw członkowskich dla Funduszu Odbudowy, oraz logiczna konsekwencja decyzji o tym, aby w polityce zagranicznej UE stawiać na wartości. Europa nie będzie w tej mierze wiarygodna, jeżeli nie będzie w stanie zmierzyć się z problemami we własnych szeregach.

Spór o orientację Polski w świecie

Na tym tle zaznaczające się coraz wyraźniej różnice w poglądach Polaków o tych kluczowych dzisiaj wymiarach polityki międzynarodowej świadczą nie tylko o końcu konsensusu w polityce zagranicznej, lecz o także o ważnym sporze dotyczącym orientacji Polski w świecie w ogóle.

Fakt, że jesteśmy członkami UE i NATO – i, na szczęście, zgodnie chcemy nimi pozostać – nie zmienia fundamentalnej wagi tej dyskusji. I Unia, i Sojusz Północnoatlantycki znajdują się dzisiaj w trakcie ważnej redefinicji swoich priorytetów i sposobów działania.

Najnowsze awanse przedstawicieli polskich władz pod adresem Chin czy Turcji nie muszą oznaczać żadnej nowej orientacji. Ale należy pamiętać, że znaczenie tego rodzaju decyzji dla naszych relacji w Unii Europejskiej i ze Stanami Zjednoczonymi jest dzisiaj szczególnie duże – i będzie rosło.

Warto, by wiedzieli i pamiętali o tym także polscy obywatele. Do spraw, które kształtować będą stosunek Unii do świata, zdają się oni przywiązywać dzisiaj mniejszą wagę niż większość Europejczyków.

To również ważna lekcja dla opozycji. Nie powinna ona bać się posługiwać językiem wartości, który jest nie tylko coraz lepiej zrozumiały w Europie i wspólnocie transatlantyckiej – ale też jest naturalnym idiomem jej elektoratu.

Odchodzenie od “opozycji totalnej” i “anty-PiS-u” nie powinno oznaczać, że skupi się jedynie na sprawach ekonomiczno-socjalnych, przesuwając wartości na drugi plan. W przeciwnym razie, sama wpadnie w pułapkę, jaką jest zbyt silne powiązanie polityki zagranicznej z wewnętrzną.

Piotr Buras* - dyrektor Warszawskiego Biura Europejskiej Rady Spraw Zagranicznej (ECFR) i non-resident fellow w Instytucie Nauk o Człowieku (IWM) w Wiedniu. Jest dziennikarzem, autorem i ekspertem do spraw polityki europejskiej i Niemiec.

Paweł Zerka** - Policy Fellow w paryskim biurze ECFR