Duda: „Dzięki bohaterom Powstania jesteśmy w wolnej Polsce”. Nieprawda

We wtorek 31 lipca 2018 na Placu Krasińskich w Warszawie prezydent Andrzej Duda wziął udział w Apelu Poległych (oficjalna relacja tutaj). W wystąpieniu mówił, zwracając się do powstańców:

Podobne opinie wracają w różnych wypowiedziach polityków partii rządzącej. „Wolna Polska wstała z ich krwi” – tak zatytułował swój oficjalny spot na YouTube z okazji Powstania Senat RP.

W TVP 1 rano 1 sierpnia prof. Jan Żaryn, senator PiS i historyk, mówił w podobnym duchu – że gdyby powstanie nie wybuchło

Opinię, że Powstanie uchroniło Europę Zachodnią przed komunizmem, analizowaliśmy w 2016 roku. Wypowiedział ją wówczas marszałek sejmu Marek Kuchciński. Naszą analizę można przeczytać w całości tutaj.

Cytowaliśmy wówczas wypowiedź historyka, specjalisty od tych zagadnień, prof. Andrzeja Leona Sowy. Przypominał, że Stalin już 21 lipca – a więc na dziesięć dni przed powstaniem – zdecydował, że nie będzie na razie zdobywać Warszawy. Powody były dwa: po pierwsze – chciał dać czas polskim komunistom na zbudowanie własnych władz w Lublinie; po drugie – zależało mu na podtrzymaniu ofensywy Armii Czerwonej na Bałkany, które tradycyjnie od stuleci pozostawały obszarem strategicznych zainteresowań Rosji, a później ZSRR.

Rok 1944 przyniósł olbrzymi sukces Armii Czerwonej, która do końca tego roku w ofensywie za ofensywą odblokowała Leningrad, zdobyła zachodnią Ukrainę, Białoruś, państwa nadbałtyckie, wschodnią Polskę, Rumunię, Bułgarię, wschodnią Jugosławię, wschodnie Węgry i rejony polarne na zachód od Murmańska oraz weszła na terytorium Czechosłowacji i Niemiec w Prusach Wschodnich.

Wróćmy jednak teraz do kwestii zasadniczej: w jakim sensie Powstaniu zawdzięczamy wolną Polskę, jak mówił prezydent? O co chodzi w opinii wypowiedzianej przez Żaryna, że bez Powstania „nie bylibyśmy Polakami”?

Jeśli traktować te zdania dosłownie, są one z pewnością fałszywe. Przypomnijmy:

• Powstanie było militarną i polityczną klęską. Jego cel strategiczny – uzyskanie przez rząd w Londynie władzy nad stolicą i powitanie wkraczających Rosjan w roli gospodarzy – skończył się spektakularnym fiaskiem;
• W Powstaniu zginął kwiat patriotycznej młodzieży, a stolica – ośrodek oporu przeciw Niemcom – została doszczętnie zburzona; w ostatecznym rachunku można więc zasadnie twierdzić, że Powstanie raczej ułatwiło komunistom zdominowanie Polski, niż utrudniło, ponieważ ludzie, którzy stawialiby im opór, zginęli albo trafili do obozów jenieckich;
• W Powstaniu i podczas burzenia stolicy po jego kapitulacji utraciliśmy ogromną liczbę dóbr kultury – archiwaliów (spalono np. doszczętnie Archiwum Akt Dawnych), bibliotek, zabytków. Narodowe skarby, które przez stulecia kształtowały tożsamość Polaków, zostały bezpowrotnie stracone. Można więc twierdzić, że ze względu na te straty kolejne pokolenia stały się mniej Polakami (o ile to w ogóle jest możliwe).
• W Powstaniu zginęło 150-200 tys. cywilów, co stanowi znaczną część strat ludności polskiej w czasie II wojny światowej. Gdyby nie Powstanie, większość tych ludzi najprawdopodobniej by przeżyła.

Pogląd Żaryna, że „bez Powstania nie bylibyśmy Polakami”, jest szczególnie ahistoryczny i niemądry: Polska przetrwała większe klęski niż Powstanie i pokolenia (np. zabory czy przegrane powstania w XIX w.), które następowały po nich, nie przestawały być Polakami.

Dodajmy, że dla „Solidarności” w latach 1980-1981 Powstanie było symbolem przegranej walki, w której ponieśliśmy ogromne straty – i między innymi ze względu na pamięć o tragedii Powstania „S” wyrzekała się programowo przemocy.

O co więc chodzi Dudzie czy Żarynowi? Oto nasza hipoteza.

Obaj panowie doskonale wiedzą, że Powstanie było klęską, ale uważają, że nie mogą tego powiedzieć. Próbują więc przypisać mu rolę symbolicznego zwycięstwa – bez którego nie dałoby się uchronić „polskiej tożsamości” czy „polskości” przed komunizmem. Ta tożsamość jest wówczas rozumiana w duchu romantycznym – jako coś, czemu trzeba składać tragiczne ofiary z krwi.

Jest to wszystko bardzo mętne: nie bardzo wiadomo, w jaki sposób „polskość” miałaby rozpuścić się w „komunizmie” i co się w ogóle przez to rozumie.

W doskonałym podsumowaniu sporów polskich o sens powstania („Rzeczpospolita”, 26-27 lipca) historyk dr Paweł Ukielski, wicedyrektor Muzeum Powstania Warszawskiego, pisał:

Ukielski cytował też pisarza Jana Bielatowicza:

Spór o Powstanie jest więc kolejną odsłoną wielkiej debaty o polskiej polityce pomiędzy romantykami i realistami – czyli tymi, którzy uważają, że powstania należy rozpoczynać wówczas, kiedy można je wygrać. Politycy PiS wytrwale podłączają się do tej pierwszej tradycji, ale druga wcale nie jest od niej mniej patriotyczna i mniej polska.

Pamięć bohaterom i ofiarom Powstania!