Duda zmyślił sprawę 8 szarytek spalonych za ukrywanie Żydów? Apelował o „prawdę”, więc sprawdziliśmy

To drugi odcinek historii podjętych przez OKO.press

?ref_src=twsrc%5Etfw%7Ctwcamp%5Etweetembed%7Ctwterm%5E1434644199740166147%7Ctwgr%5E%7Ctwcon%5Es1_&ref_url=https://oko.press/duda-niemcy-spalili-zywcem-8-szarytek-za-pomoc-zydom-historycy-niepotwierdzone-dane/">poszukiwań prawdy dotyczącej ośmiu

?ref_src=twsrc%5Etfw%7Ctwcamp%5Etweetembed%7Ctwterm%5E1434644199740166147%7Ctwgr%5E%7Ctwcon%5Es1_&ref_url=https://oko.press/duda-niemcy-spalili-zywcem-8-szarytek-za-pomoc-zydom-historycy-niepotwierdzone-dane/">zakonnic

?ref_src=twsrc%5Etfw%7Ctwcamp%5Etweetembed%7Ctwterm%5E1434644199740166147%7Ctwgr%5E%7Ctwcon%5Es1_&ref_url=https://oko.press/duda-niemcy-spalili-zywcem-8-szarytek-za-pomoc-zydom-historycy-niepotwierdzone-dane/"> rzekomo spalonych żywcem za ukrywanie Żydów przez Niemców w 1944 roku. Próbowaliśmy ustalić, czy ta sytuacja - na którą powołał się prezydent Duda w tweecie 6 września 2021 roku - rzeczywiście da się potwierdzić w źródłach i opracowaniach historycznych.

OKO.press wydaje się zabawne (oraz nieco smutne), że prezydent RP, apelując o prawdę w stosunkach polsko-żydowskich, powołał się na historię, która w dużej części wydaje się zmyślona - i której jego właśni urzędnicy nie potrafią potwierdzić źródłowo.

Osiem spalonych żywcem zakonnic?

Przypomnijmy krótko, o co chodziło. 6 września 2021 prezydent Duda napisał na Twitterze:

W przekładzie na polski tweet brzmi tak:

„Sierpień 1944 r. w Warszawie, Niemcy zamordowali osiem sióstr szarytek za ukrywanie chorych Żydów w schronie (przytułku?). Siostry zostały oblane benzyną i spalone żywcem.

Nie ma innego narodu, który cierpiał tak dużo za pomaganie Żydom…

Nie chcemy dużo, tylko prawdy…”

Tweet prezydenta rozszedł się szeroko w prorządowych mediach. Zapytaliśmy służby prasowe prezydenta o źródło tej historii, nie licząc przesadnie na odpowiedź (urzędy PiS często nie odpowiadają na pytania dziennikarzy).

W źródłach tego nie ma

Przeprowadziliśmy też - przy pomocy ekspertów i ekspertek zajmujących się badaniem historii Zagłady - małe dochodzenie, próbując odnaleźć w opracowaniach historię ośmiu rzekomo spalonych żywcem zakonnic. (Szczegółową jego historię

?ref_src=twsrc%5Etfw%7Ctwcamp%5Etweetembed%7Ctwterm%5E1434644199740166147%7Ctwgr%5E%7Ctwcon%5Es1_&ref_url=https://oko.press/duda-niemcy-spalili-zywcem-8-szarytek-za-pomoc-zydom-historycy-niepotwierdzone-dane/">można przeczytać tutaj).

Co ustaliliśmy? Krótko:

• w kluczowych wydawnictwach rejestrujących niemieckie represje na Polakach za pomoc Żydom historii opisanej przez prezydenta nie ma;
• nie ma jej także w prowadzonej przez IPN bazie danych o zweryfikowanych źródłowo przypadkach takich represji (udokumentowano 333 przypadki dotyczące 654 represjonowanych osób, wkrótce przybędzie jeszcze ok. 200 kolejnych przypadków);
• różne opracowania zawierają wzmianki o ośmiu zamordowanych w czasie Powstania Warszawskiego szarytkach, ale nie precyzują, że zamordowano je za pomaganie Żydom, podają inne metody egzekucji i różnią się szczegółami (np. adresem przytułku).

Nasz wniosek: prezydent - jak na ironię apelując o „prawdę” - powołał się na przypadek represji za pomaganie Żydom, który jest zapewne nieprawdziwy, a z pewnością niepotwierdzony. Niemcy niemal na pewno zamordowali osiem zakonnic w czasie powstania (znamy ich nazwiska i daty urodzenia). Nie sposób jednak z pewnością powiedzieć, za co dokładnie i w jaki sposób.

Kancelaria odpowiada

Ku zaskoczeniu OKO.press Kancelaria Prezydenta odpowiedziała na nasze pytanie z prośbą o podanie źródeł. Zacytujmy:

„Wydarzenia związane z zamordowaniem przez Niemców ośmiu szarytek za pomoc Żydom, które przywołał Prezydent RP na Twitterze mają swoje źródła w literaturze, m.in. w następujących publikacjach: Szymon Datner «Las sprawiedliwych. Karta z dziejów ratownictwa Żydów w okupowanej Polsce», wydawnictwo Książka i Wiedza, 1968, str. 108 oraz Anna Jurczak «Żeńskie Zgromadzenia Zakonne w Polsce 1939-1947» T. XIV, Lublin 2000, Redakcja Wydawnictwa KUL”.

Zwróćmy uwagę na sformułowanie „wydarzenia mają źródła w literaturze”. To brzmi jak „zostały opisane w literaturze”, ale jednak nie do końca.

Może nieprzypadkowo, bowiem w przywoływanych przez kancelarię pozycjach tej historii nie znaleźliśmy.

U Datnera nie ma

Historyk Szymon Datner był poważnym badaczem, a jego książka (1968) to pionierska praca. Opisał w niej 105 przypadków mordu dokonanego na Polakach za pomaganie Żydom. Datner wspomina o szarytkach, pisze jednak o nich co innego niż prezydent Duda. Zacytujmy.

Datner podaje później imiona i nazwiska sióstr - te same, o których mówią inne opracowania.

Jest to podobna historia do tej, o której pisał prezydent, ale nie dokładnie taka sama. Datner mówi o „okolicznościach bliżej niewyjaśnionych”, a nie o „spaleniu żywcem”. Nie precyzuje także, czy zakonnice zostały zamordowane za ukrywanie Żydów, czy za odmowę opuszczenia podopiecznych (wśród których, o czym wiemy i do czego zaraz dojdziemy, byli przede wszystkim katolicy), czy za jedno i drugie.

U Jurczak też nie

Jeszcze inaczej ta historia została opowiedziana przez Annę Jurczak. Ta badaczka opierała się w dużej mierze na archiwach kościelnych oraz relacjach zakonnic.

W osobnym rozdziale w jej pracy zatytułowanym „Pomoc Żydom” (s. 520-529) historii zamordowanych szarytek w ogóle nie ma („siostry z Zakładu dla Nieuleczalnych pw. św. Stanisława Kostki zostały w czasie Powstania Warszawskiego rozstrzelane prawdopodobnie za pomoc Żydom” - wspomina tylko Jurczak, s. 529).

Wydarzenie to Jurczak opisuje obszernie w rozdziale, w którym mówi o prowadzonych przez zakonnice domach opieki dla katolików. Przytoczmy cały opis, najbardziej szczegółowy ze wszystkich (s. 390-391):

„Po zajęciu P[aństwowej] W[ytwórni] P[apierów] W[artościowych] Niemcy weszli na teren kościoła Najświętszej Maryi Panny i na teren Zakładu pw. św. Stanisława Kostki. Było to najprawdopodobniej 29 sierpnia. Wyrzucili wszystkich z piwnicy. Siostry ze swymi podopiecznymi wyszły ostatnie.

Wszystkich ustawili w szeregi: ludność cywilną, mogące chodzić pensjonariuszki i szarytki, po czym popędzili poprzez gruzy zwalonych domów w kierunku Cytadeli. Pierwszy przystanek zarządzili przy PWPW. Po krótkim wypoczynku doprowadzili całą grupę na Stawki, gdzie wygnańcy spędzili noc w budynku szkolnym.

Nazajutrz popędzili całą grupę na ul. Okopową, do garbarni skór Pfeifera. Tutaj, w przedzielonym siatką ogrodzie, po jednej stronie ustawiano ludzi zdolnych do pracy, a po drugiej gromadzono osoby niedołężne, chore, wiekowe i szarytki z ich podopiecznymi. (…).

W pewnym momencie, ku przerażeniu staruszek i dzieci kalekich, wszystkie osiem sióstr wezwano do budynku, gdzie prawdopodobnie mieściła się komenda niemiecka. Siostra Pomierny odchodząc, zapewniła swoje podopieczne, że ich nie opuści, i że jeżeli zostaną rozstrzelane, to razem. Siostry rzeczywiście musiały udać się do wspomnianego budynku. W tym czasie grupę Stefanii Chmielewskiej odprowadzono na dworzec i już nigdy więcej ani szarytek, ani ich podopiecznych nie spotkała. Los szarytek z Zakładu pw. św. Stanisława Kostki pozostaje nieznany”.

Tę historię Jurczak opisuje na podstawie wiarygodnego źródła - zeznań Stefanii Chmielewskiej złożonych w 1948 roku przed Warszawską Komisją Badania Zbrodni Niemieckich.

Wszystko było inaczej?

Jak widać, historia ta wygląda zupełnie inaczej niż to, co opisywał prezydent Duda na Twitterze.

Nigdzie nie ma mowy o „spaleniu żywcem”. Zakonnice zostały zamordowane - to wydaje się pewne - ale nie wiadomo, za co: za niechęć do opuszczenia podopiecznych, osób niepełnosprawnych i starców, w większości katolików? Wśród ich podopiecznych mogli być Żydzi, ale pozostaje to w sferze hipotez i domysłów różnych autorów i autorek.

Do zbrodni zaś doszło w czasie masowych mordów popełnianych na polskich cywilach przez Niemców w czasie Powstania, kiedy zabijano bynajmniej nie tylko za pomaganie Żydom (samych Żydów zaś w 1944 roku w Warszawie było już bardzo niewielu).

Dlaczego warto o tym pisać?

• Ponieważ prezydent apelował o prawdę. Tak się jednak złożyło, że powołał się na bardzo wątpliwą historię.
• Ponieważ - jak powiedział OKO.press historyk, prof. Jan Grabowski - dziś ze względów politycznych często fałszuje się przeszłość, uznając różne zbrodnie niemieckie za represje za pomaganie Żydom. Służy to rządzącym, którzy chcą umniejszyć w ten sposób wagę współsprawstwa Polaków w Zagładzie.