Polska walkowerem oddaje pieniądze UE na zieloną transformację. Setki milionów euro ominą dwa regiony

Polska ma otrzymać 3,5 miliarda euro na wsparcie dla najbardziej uzależnionych od zysków z węgla regionów - o ile te przed 2030 rokiem przynajmniej rozpoczną przygotowania do zamknięcia swoich kopalń. To środki w ramach Funduszu Sprawiedliwej Transformacji (FST). W skali całej Unii wynosi on 17,5 mld euro do wydania przez następne 8 lat. Polska będzie największym beneficjentem tego programu.

W naszym kraju pieniądze miały być podzielone na sześć województw. Lista obejmowała śląskie, dolnośląskie, wielkopolskie, łódzkie, małopolskie i lubelskie. W tych regionach funkcjonują kopalnie, a środki z europejskiego Funduszu mają złagodzić skutki ich wygaszania.

Wynika to z notatki przesłanej przez Komisję Europejską marszałkom obu województw. W pierwszym regionie działa kopalnia węgla kamiennego Bogdanka. W powiecie zgorzeleckim działa kopalnia węgla brunatnego Turów i elektrownia w Bogatyni. Oba obiekty mają działać jeszcze długo, a ich zamknięcie planowane jest na kolejno 2044 i 2049 rok.

Nie wiadomo dokładnie, ile stracą oba regiony. Według Fundacji Greenpeace można jednak mówić "setkach milionów euro". Władze kopalni Bogdanka stwierdziły w przesłanej nam korespondencji, że w przypadku Lubelszczyzny będzie to około 248 mln euro. Brak jednak potwierdzenia tej kwoty przez lokalne władze. Nie ma też szacunków strat powiatu zgorzeleckiego.

Zyski z działalności kopalń mogą na krótka metę zrekompensować brak wsparcia z FST. Rachunek za postępujący kryzys klimatyczny może być jednak o wiele wyższy wpływy z węglowych biznesów. Szansa na zgarnięcie tak dużych pieniędzy na bezpieczną transformację może się już nie powtórzyć.

Jest jednak również dobra wiadomość: działanie Turowa nie oznacza, że fundusze zostaną odebrane całemu Dolnemu Śląskowi. Komisja postanowiła przyznać wsparcie Wałbrzychowi i ościennym gminom. Nie działa tam już żadna kopalnia, jednak region wciąż zmaga się z konsekwencjami zakończenia wydobycia. Dlatego może liczyć na 556 milionów złotych.

Bogdanka mogłaby fedrować jeszcze 40 lat

Komisja dodatkowymi pieniędzmi chce przekonać kraje członkowskie do zamykania kopalń węgla kamiennego i brunatnego. W przypadku Turowa i Bogdanki mowa jest jednak o zbyt dalekich terminach całkowitego wygaszenia wydobycia.

Doskonale radząca sobie podlubelska kopalnia ma pójść do zamknięcia w ostatniej kolejności. Jej prezes Artur Wasil jeszcze niedawno twierdził, że kopalnia technicznie mogłaby dalej działać nawet po 2049 roku - bo wtedy według rządowych planów Polska powinna całkowicie odejść od wydobycia węgla.

„Tak naprawdę Bogdanka dysponuje zasobami powyżej 2060 r. i to, o czym my dzisiaj możemy powiedzieć, to że będziemy ostatnią kopalnią, która będzie likwidowana” - mówił Wasil ponad rok temu w „Dzienniku Wschodnim”. Jego kopalnia w zeszłym roku sprzedała około 10 milionów ton węgla, głównie koksującego, używanego przede wszystkim w przemyśle.

"Dywersyfikacja" zamiast zamknięcia biznesu

Wojewódzkie władze w Terytorialnym Planie Sprawiedliwej Transformacji dla Lubelszczyzny zauważają dużą wartość działalności Bogdanki dla regionu. Przygotowanie Planu było warunkiem przystąpienia do procedury kwalifikacyjnej do FST.

W dokumencie przedłożonym Komisji Europejskiej przedstawiciele Urzędu Marszałkowskiego piszą, że „Bogdanka wyróżnia się na tle pozostałych kopalń z terenu całej Polski pod względem osiąganych wyników finansowych i wydajności wydobycia węgla kamiennego, a przy tym jest jednym z największych pracodawców i przedsiębiorstw w regionie. W Strategii Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2014-20 LWB (Lubelski Węgiel Bogdanka - przyp. aut.) wymieniana była jako jedno z kilku na Lubelszczyźnie liczących się na polskim rynku przedsiębiorstw o znaczącym potencjale rozwojowym, kluczowym dla regionalnej gospodarki.”

Regionalne władze obiecują zwiększenie inwestycji Bogdanki poza górnictwem, zaangażowanie w OZE i gospodarkę obiegu zamkniętego. W dokumencie wysłanym Komisji Europejskiej nie ma jednak nic o dacie zakończenia działalności kompleksu. Zamiast tego mówi się o „planowanej dywersyfikacji” interesów Lubelskiego Węgla.

Organizacje pozarządowe ostrzegały

Słowa o OZE i zielonej transformacji padają również w dokumencie dotyczącym powiatu zgorzeleckiego. To tam znajduje się rozsławiona awanturą z Czechami odkrywka Turów, będąca częścią bogatyńskiego kompleksu energetycznego. Przez kary związane ze sporem Polska już straciła ponad 300 mln złotych.

W końcu kopalnia węgla brunatnego ma działać do 2044 roku, choć ta data nie pojawia się w zgorzeleckim planie sprawiedliwej transformacji. Dlatego powiat zgorzelecki również nie może liczyć na unijne pieniądze.

Przed takim scenariuszem od kilku lat ostrzegały organizacje pozarządowe. O ryzyku utraty unijnych milionów mówił między innymi Radosław Gawlik, członek Eko-Unii, były wiceminister środowiska w rządzie Jerzego Buzka.

"Jako organizacja pozarządowa, która od wielu lat zajmuje się tematem sprawiedliwej transformacji, jesteśmy zdumieni postawą państwowej spółki PGE. Nie mniej zdumieni jesteśmy postawą rządu – ministerstw nadzorujących spółki energetyczne oraz Urzędu i Marszałka Województwa którzy jako gospodarze Dolnego Śląska "- mówił Gawlik w zeszłym roku, wzywając do szybkiego opracowania harmonogramu wyłączenia turoszowskiego kompleksu energetycznego.

Płonne nadzieje na Fundusz Sprawiedliwej Transformacji

Mimo to jeszcze w zeszłym roku przedstawiciele regionalnych władz mieli nadzieję na otrzymanie środków z Funduszu.

„Region zgorzelecki z kompleksem w Turowie powinien być objęty funduszem sprawiedliwej transformacji. Mamy w tej sprawie przekazane już do Komisji Europejskiej poparcie premiera Saksonii z formalnym potwierdzeniem, podobne wsparcie płynęło z Czech od hetmana Kraju Libereckiego (odpowiednika marszałka województwa - przyp. aut.) Musimy zbudować strategię zmian gospodarczych na pograniczu. Pracujemy nad strategią dla regionu” – twierdził marszałek województwa Cezary Przybylski. Odwołał się w ten sposób do wyjątkowego położenia Bogatyni na trójstyku polskiej, czeskiej i niemieckiej granicy.

Dziś wiadomo, że nadzieje marszałka były płonne.

„Sprawa środków FST dla powiatu zgorzeleckiego została przez Komisję Europejską przesądzona i obszar ten - decyzją KE - nie zostanie objęty Funduszem Sprawiedliwej Transformacji” - potwierdza OKO.press Michał Nowakowski z dolnośląskiego Urzędu Marszałkowskiego.

Przekonuje jednak, że regionalne władze długo walczyły o pieniądze dla rozciągającego się wzdłuż niemieckiej granicy powiatu.

Jakieś pieniądze i tak będą?

„Wskazywaliśmy, że transformacja energetyczna jest procesem długotrwałym, wymagającym uwzględnienia wielu czynników: zarówno gospodarczych, jak i społecznych. Proces ten musi przebiegać ewolucyjnie, a jednocześnie z uwagi na rolę Kompleksu Turów w Krajowym Systemie Energetycznym, nie stwarzający zagrożeń dla bezpieczeństwa energetycznego" - dodaje w rozmowie z OKO.press Nowakowski. Urzędnik ma nadzieję na to, że pieniądze dla powiatu zgorzeleckiego znajdą się w kolejnej perspektywie budżetowej.

Nadzieję na uratowanie unijnych środków na transformację mają jeszcze lubelscy urzędnicy. Nic nie jest przesądzone - uspokajają. W końcu ostatecznym dokumentem potwierdzającym otrzymanie funduszy jest Umowa Partnerstwa zawarta pomiędzy polskim rządem a Brukselą. To tam będzie wskazany terytorialny zasięg wsparcia - zarówno w przypadku FST, jak i innych unijnych funduszy. Mimo to marszałkowscy urzędnicy przygotowują się na ostateczną odmowę Komisji Europejskiej.

Lubelski urząd marszałkowski w mailu do OKO.press informuje, że i tak będzie starał się finansować transformację regionu, korzystając z innych środków.

Bogdanka szuka zysków poza węglem - ale się z nim nie żegna

Faktycznie na uratowanie Funduszu Sprawiedliwej Transformacji dla Lubelszczyzny nie ma jednak szans. "Bogdanka nie bierze pod uwagę wygaszenia działalności wcześniej, niż w 2049 roku" - mówi nam Dorota Choma z Lubelskiego Węgla. To graniczna data zakończenia wydobycia, która pojawia się w społecznej umowie górników z rządem.

„Robimy to, na czym się znamy i myślimy o utrzymaniu miejsc pracy. Bogdanka obecnie zatrudnia ok 5 tys. osób i mamy świadomość wpływu społecznego i ekonomicznego. Łańcuch dostawców i lokalnych przedsiębiorców, szacuje się na blisko 20 tys. osób” - podkreśla Choma. Jak dodaje, spółka mimo to nie chce odwracać się od rynkowych i ekologicznych trendów, zapowiadając dywersyfikację źródeł swojego zysku. Tę samą, o której władze województwa pisały w swoim planie na transformację.

„Chodzi przede wszystkim o stymulowanie przedsiębiorczości, w tym tworzenie miejsc pracy poza wydobyciem” - twierdzi Choma obiecując, że jej pracodawca inwestuje też w ograniczenie własnego śladu węglowego.

Będą zyski z kopalni. Klimat wystawi jednak słony rachunek

Dobre chęci Bogdanki nie wystarczą, by uratować unijne miliony, które do 2030 roku zasiliłyby gospodarkę regionu.

Ale nie tylko o zyski lub ich brak się tu rozchodzi. Jak najszybsze odejście od węglowej gospodarki ma spowolnić postępowanie kryzysu klimatycznego, w Polsce objawiającego się suszą czy ekstremalnymi burzami. Winę za to ponoszą - po części - węglowe biznesy. Nie da się z nimi zerwać bezboleśnie, dlatego Fundusz Sprawiedliwej Transformacji miał być poduszką bezpieczeństwa.

„Od dawna alarmowaliśmy, że brak ambitnego planu odejścia od węgla i w Turowie i Lubelskim Zagłębiu Węglowym oraz adekwatnego planu sprawiedliwej transformacji będą skutkowały tym, że regiony te stracą możliwość skorzystania z środków z unijnego Funduszu Sprawiedliwej Transformacji. Konieczność odchodzenia od węgla jest nieuchronna a obecna sytuacja geopolityczna tylko podkreśla konieczność przejścia na odnawialne źródła energii i gospodarkę zeroemisyjną” – skomentowała Anna Meres, koordynatorka kampanii klimatycznych z Greenpeace Polska.

Węglowe regiony, prowadzące kopalnie spółki, a przede wszystkim polski rząd oddają więc sprawę walkowerem licząc, że „jakoś to będzie”. Szansa zgarnięcia tak dużych pieniędzy na bezpieczną transformację może się nie powtórzyć. Zasłanianie się zyskami z dalszego wydobycia i utrzymania bezpieczeństwa energetycznego może być w tym przypadku złudne. W końcu trudno przewidzieć, jak kosztowne będzie funkcjonowanie państwa w warunkach klimatycznej katastrofy - likwidacja skutków powodzi, wichur, suszy czy inflacji wywołanej coraz trudniejszymi warunkami upraw.