0:00
0:00

0:00

Prawa autorskie: Piotr Skornicki / Agencja GazetaPiotr Skornicki / Ag...

Już 333,4 tys. emerytów pobiera świadczenie niższe niż emerytura minimalna wynosząca w 2020 roku 1200 brutto. Te liczby nie mają nic wspólnego z obecnym kryzysem - kryzys głodowych emerytur jest permanentny i będzie się jednostajnie pogłębiał w kolejnych latach, tak bowiem zaprojektowany jest nasz system emerytalny.

Tymczasem mierzone poziomem wydatków minimum socjalne dla jednoosobowego gospodarstwa emeryckiego wyniosło pod koniec 2019 roku 1195 zł. Minimum egzystencji dla takiego gospodarstwa domowego wyniosło 585 zł.

Min­i­mum soc­jal­ne i min­i­mum egzys­tencji to progi min­i­mal­nej kon­sumpcji, wyz­naczane przy wyko­rzys­ta­niu metody potrzeb pod­sta­wowych (zwanej także koszykową).

Zakres i poziom zas­paka­janych potrzeb na poziomie min­i­mum soc­jal­nego winny zapewnić takie warunki, aby umożli­wić repro­dukcję jego sił życiowych człowieka, wychowanie potomstwa oraz utrzy­manie więzi społecznych w cza­sie pracy, nauki i wypoczynku. Min­i­mum soc­jalne oznacza zaspoka­janie potrzeb kon­sump­cyjnych na relaty­wnie niskim poziomie, ale uwzględ­ni­a­ją­cym zalece­nia nauki (np. w zakre­sie wyży­wienia), odpowiada­ją­cym powszech­nie przyj­mowanym nor­mom oby­cza­jowym i kul­tur­owym (rekreacja, uczest­nictwo w kul­turze) oraz obow­iązu­ją­cym nor­mom prawnym (m.in. w zakre­sie oświaty, ochrony zdrowia). Min­i­mum soc­jalne jest kat­e­gorią wyz­nacza­jącą próg, poniżej którego ist­nieje obszar niedostatku czy ubóstwa: stanowi górną granicę tego obszaru.

Z kolei min­i­mum egzys­tencji, zwane także min­i­mum bio­log­icznym, wyz­nacza poziom zaspoko­je­nia potrzeb kon­sump­cyjnych, poniżej którego wys­tępuje bio­log­iczne zagroże­nie życia i roz­woju psy­chofizy­cznego człowieka. Zas­paka­janie potrzeb na tym poziomie i zakre­sie rzec­zowym umożli­wia jedynie przeży­cie. Oznacza to, że kat­e­go­ria ta może być uznana za dolną granicę obszaru ubóstwa.

Na bazie definicji Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych

Jak to możliwe, że aż co dwudziesty emeryt dostaje świadczenie rzędu 700, 500, czy nawet 100 zł?

Paradoksalnie brzmiąca „emerytura niższa od minimalnej” bierze się stąd, że emerytura minimalna nie przysługuje automatycznie wszystkim, którzy ukończyli wiek emerytalny (po reformie PiS z 2016 roku wiek emerytalny wynosi 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn).

Emerytury "sub-minimalne" będą coraz większym problemem - ostrzega Łukasz Kozłowski autor analizy Federacji Pracodawców Polskich.

Przeczytaj także:

Stary i nowy system

Średnio emeryci otrzymują 2413,64 zł brutto - to dane z pierwszego kwartału 2020. Do obecnej średniej emerytury wciąż wliczają się względnie wysokie świadczenia, naliczane według starego systemu. W dużym uproszczeniu: emerytura osób urodzonych przed 1949 rokiem tylko pośrednio zależy od wpłacanych składek, zasadnicze znaczenie ma staż pracy - to tzw. stary system.

Dla tych, którzy urodzili się później, wysokość emerytury zależy przede wszystkim kwoty wpłaconych składek.

W praktyce oznacza to, że jeżeli ktoś lata pracował na umowach zlecenia, umowach o dzieło (przez lata nadużywanych na polskim rynku pracy) lub na czarno, to jego emerytura będzie znacznie niższa.

Dla kogo minimalna?

Komu emerytura minimalna przysługuje?

  • Mężczyznom po 25 latach okresów składkowych i nieskładkowych,
  • Kobietom po 20 latach okresów składkowych i nieskładkowych.

Okresy nieskładkowe nie mogą przekroczyć jednej trzeciej okresów składkowych.

Okres składkowy to ten, w którym opłacaliśmy składki do ZUS, np. gdy byliśmy zatrudnieni na umowę o pracę. Okres nieskładkowy to np. czas, gdy pobieraliśmy zasiłek chorobowy lub uczyliśmy się w szkole wyższej. Wówczas składki nie są opłacane, ale czas ten liczy się, gdy sprawdzamy, czy przysługuje nam emerytura minimalna.

W praktyce oznacza to, że osoba, która:

  • zaczęła pracę w wieku lat 20
  • przepracowała w swojej karierze zawodowej 24 lata na umowie o pracę oraz
  • 21 lat na bezrobociu (składki są odprowadzane wraz z zasiłkiem dla bezrobotnych, którego okres wypłacania jest bardzo krótki – ogromna większość zarejestrowanych bezrobotnych nie ma odprowadzanych składek)
  • następnie pracowała na czarno lub np. na umowy o dzieło, a wysokość jego pensji nie pozwalała mu odprowadzać składek do ZUS, wówczas w wieku 65
  • lat emerytura minimalna mu nie przysługuje.

To tylko przykład, ale obrazuje, że przypadek osoby bez prawa do emerytury minimalnej nie jest aż tak abstrakcyjny, jak może się wydawać.

Brak wymaganego do emerytury stażu składkowego częściej dotyczy jednak kobiet, m.in. dlatego, że to one częściej rezygnują z pracy zawodowej, by zająć się opieką nad dziećmi lub rodzicami. Powodem może być też niższy wiek emerytalny. Według statystyk GUS, 84 proc. osób z głodowymi emeryturami to kobiety.

Wzrost większy niż przewidywany

Federacja Przedsiębiorców Polskich w komunikacie na temat najnowszych danych podała, że wzrost jest wyższy niż przewidywany. Ekonomiści FPP zakładali rok temu, że takich emerytów przybędzie 43 tys. Mamy przyrost o 53,5 tys. W 2011 roku taką emeryturę pobierało jedynie 23,9 tys. osób. Mamy więc 14-krotny wzrost. Tempo przyrostu powinno zwolnić. Natomiast jeśli politycy nie znajda jakiegoś rozwiązania, możemy się spodziewać stałego wzrostu o kilkadziesiąt tysięcy osób rocznie. Według Łukasza Kozłowskiego z FPP w 2030 roku będzie to 641,8 tys. osób z głodowymi emeryturami.

Dane FPP różnią się nieco od danych GUS. Na wykresie z analizy FPP autorstwa ekonomisty Łukasza Kozłowskiego widzimy 279,9 tys. emerytów z emeryturą niższą niż minimalna w 2019 roku. GUS podaje, że w grudniu 2019 było ich 260,8 tys. Skąd biorą się różne dane?

„ZUS podaje w swoich publikacjach dane za grudzień danego roku, a ja bazuję na danych dotyczących struktury wysokości po waloryzacji w danym roku, która przeprowadzana jest w marcu” – komentuje dla OKO.press autor analizy. „Ale w tych danych nie jest podane wprost, ile osób otrzymuje emerytury poniżej minimum, mamy liczbę osób otrzymująca świadczenie w określonych widełkach kwotowych, najczęściej 10 zł. Stąd też mogą brać się pewne różnice”.

140 tys. osób poniżej 800 zł brutto

Na podstawie danych ZUS z grudnia 2019 możemy zobaczyć, ile zarabiają ubodzy emeryci. 141 tys. z nich ma świadczenie niższe niż 800 złotych. 58 tys. z nich dostaje mniej niż 600 złotych miesięcznie. A pamiętajmy, że jest to kwota brutto. Dziś, po marcowej waloryzacji emerytur, takich osób jest jeszcze więcej. Bo, paradoksalnie, podwyżka emerytury minimalnej pogłębia różnice między najbiedniejszymi emerytami a tymi, którym udało się wypracować wymagany staż pracy.

Łukasz Kozłowski: „Wydaje mi się, że emerytury »sub-minimalne« będą coraz większym problemem. Te osoby są wykluczone z instrumentów wspierania emerytów z najniższymi świadczeniami, bo nie mają prawa np. do waloryzacji kwotowej, którą rządzący tak chętnie wprowadzają każdego roku. A skutkiem tego jest, że emeryci z minimum coraz szybciej uciekają od tych emerytów bez minimum”.

Dzieje się tak, ponieważ osoba, która otrzymywała emeryturę minimalną, dostała w tym roku podwyżkę z 1100 do 1200 złotych. To wzrost o 9,1 proc. Emeryci z niższymi świadczeniami mogą liczyć tylko na waloryzację procentową. W tym roku to 3,56 proc. Dla kogoś, kto miał 1000 złotych, to 35,60 złotego. Dla osoby ze świadczeniem w wysokości 500 złotych – zaledwie 17,80 złotego.

Co można zrobić?

W wywiadzie dla OKO.press dr Janina Petelczyc mówiła, jak można naprawić system emerytalny tak, żeby osób z głodowymi świadczeniami było jak najmniej.

„Musimy zastanowić się nad paradygmatem emerytalnym – czy rzeczywiście tylko i wyłącznie zdefiniowana składka, czy nie powinniśmy mieć jakiegoś modelu hybrydowego. On i tak de facto istnieje, bo ci, którzy mają minimalną, a jej nie wyrobili składkami, mają emeryturę dofinansowaną przez państwo, czyli nas wszystkich.

Trzeba zbadać, dlaczego tak jest, że ludzie nie wypracowują godnych emerytur. W dużej mierze to problem np. samozatrudnienia. Czyli wracamy do punktu wyjścia, rynku pracy.

Trzeba nie unikać składek, nie szukać sposobów płacenia jak najniższych tylko w miarę możliwości płacić takie, które pozwolą wypracować świadczenie.

No i oczywiście umowy – umowy o pracę, zlecenia. Zlecenia są już od kilku lat oskładkowane, to jest moim zdaniem krok w dobrą stronę”.

Obecnie jednak żadna z głównych partii politycznych nie zajmuje się pracami nad głębszą reformą systemu emerytalnego. PO-PSL proponuje emeryturę bez podatku, kosztowną i w istocie antyrównościową (bogaci zyskają znacznie więcej, niż uboczy). Lewica złożyła projekt ustawy podnoszącej emeryturę minimalną do 1600 zł. Ale właśnie - minimalną. Problem głodowych emerytur poniżej minimalnej jest jednak trudniejszy do rozwiązania - wymaga głębszej reformy systemu.

Istnieje ryzyko, że polityczny koszt podwyższenia wieku emerytalnego przez koalicję PO-PSL sprawił, że nikt w najbliższych latach nie będzie chciał podejmować tego tematu. PiS tę reformę cofnął ze sporym poparciem społecznym. Niestety, jej bezpośrednią konsekwencją jest większa liczba ubogich emerytów.

;
Na zdjęciu Jakub Szymczak
Jakub Szymczak

Dziennikarz OKO.press. Autor książki "Ja łebków nie dawałem. Procesy przed Żydowskim Sądem Społecznym" (Czarne, 2022). W OKO.press pisze o gospodarce i polityce społecznej.

Komentarze