Komisarz Praw Człowieka RE apeluje do Senatu RP: nie przyjmujcie ustawy o użyciu broni w tym kształcie

23 lipca po południu ustawa o użyciu broni trafi pod obrady komisji senackich. Najpewniej 24 lipca ustawę przyjmie Senat. Ustawa zakłada, że funkcjonariusz, który użyje broni w obronie granicy — nawet z naruszeniem prawa — nie poniesie konsekwencji. Ustawa wprowadza także nową formę operacji wojskowej w czasie pokoju. W odpowiedzi na zatrzymanie żołnierzy na granicy, o którym głośno było na początku czerwca 2024 r.,w ustawie uwzględniono „honor żołnierza”:

„Żołnierze Żandarmerii Wojskowej w toku wykonywania czynności służbowych mają obowiązek respektowania godności ludzkiej, przestrzegania i ochrony praw człowieka, poszanowania godności i honoru żołnierza i służby wojskowej, w tym munduru żołnierza Wojska Polskiego, a także wykonywania tych czynności w sposób możliwie najmniej naruszający dobra osobiste osoby, wobec której są podejmowane.”

Szczegółowo omawialiśmy projekt tutaj:

Przeciwko najbardziej kontrowersyjnemu zapisowi, czyli tzw licencji na strzelanie, protestowały organizacje społeczne i prawnicze m.im. Helsińska Fundacja Praw Człowieka i Fundacja Batorego, ale także Krakowski Instytut Prawa Karnego.

Te opinie pojawiły się na etapie prac sejmowych. I nic nie dały, bo Sejm przyjął ustawę miażdżącą większością: 401 do 17. Przeciw było 12 posłanek (czyli wszystkie) Lewicy, dwóch posłów Lewicy oraz trzy osoby z KO (Tracz, Sterczewski, Jachira). Przeciwnicy ustawy mówili głównie o ryzyku związanym z dowolnością użycia broni oraz kwestia praw człowieka.

Do Senatu wpłynęły natomiast dwie nowe opinie — komisarza praw człowieka Rady Europy, Michaela O’Flaherty'ego oraz prof. Marcina Wiącka, rzecznika praw obywatelskich.

Komisarz Praw Człowieka RE: bezpieczeństwo nie może służyć carte blanche

„Jeśli ustawa zostanie przyjęta, może stworzyć ramy prawne i polityczne, które zniechęcą funkcjonariuszy państwowych rozmieszczonych na obszarach przygranicznych lub znajdujących się w innych sytuacjach objętych zakresem tej ustawy do działania z poszanowaniem zasad proporcjonalności w użyciu siły i broni palnej. Może to również prowadzić do sytuacji, w której okoliczności arbitralnego użycia siły lub broni palnej przez funkcjonariuszy państwowych mogącego skutkować utratą życia lub uszkodzeniem ciała nie zostaną odpowiednio zbadane, szczególnie w przypadkach, gdy ofiary znajdują się po drugiej stronie granicy”, pisze O'Flaherty.

I dodaje, że „powoływanie się na bezpieczeństwo narodowe nie może służyć jako carte blanche do wprowadzania środków, które budzą wątpliwości co do zgodności ze standardami w zakresie praw człowieka”.

O'Flaherty podkreśla, że zdaje sobie sprawę z problemów „związanych z instrumentalizacją nieuregulowanej migracji”. Dodaje jednak: „Mimo wszystko Trybunał jasno stwierdził, że problemy, które państwa mogą napotkać w zarządzaniu przepływami migracyjnymi lub w przyjmowaniu osób ubiegających się o azyl, nie mogą uzasadniać stosowania praktyk niezgodnych z EKPC. Znajduje to również odzwierciedlenie w rezolucji 2404 (2021) Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy w sprawie zinstrumentalizowanej presji migracyjnej na granicach Łotwy, Litwy i Polski z Białorusią”.

Komisarz apeluje do Senatu, by ten nie przyjmował ustawy w takim kształcie. Całe stanowisko Komisarza publikujemy niżej w tekście.

Opinia Komisarza Praw Człowieka Rady Europy

Szanowna Pani Marszałek,

moim zadaniem jest wspieranie skutecznego przestrzegania praw człowieka w państwach członkowskich Rady Europy. Ważną częścią mojej pracy jest prowadzenie dialogu z rządami i parlamentami państw członkowskich oraz pomaganie im w usuwaniu ewentualnych uchybień w ich przepisach i praktykach.

W związku z sytuacją w zakresie praw człowieka na granicy polsko-białoruskiej jestem zaniepokojony rządowym projektem ustawy, który polski Sejm przyjął w dniu 12 lipca. Projekt ustawy, który jest rozpatrywany przez Senat RP (druk nr 125), zawiera między innymi propozycję zwolnienia z odpowiedzialności karnej niektórych kategorii funkcjonariuszy państwowych rozmieszczonych na obszarach przygranicznych, którzy w określonych warunkach i w sytuacjach konieczności używają środków przymusu bezpośredniego lub broni palnej z naruszeniem obowiązujących zasad lub którzy zezwalają na takie użycie przez inne osoby.

Projekt budzi wątpliwości co do jego zgodności ze standardami Rady Europy, w szczególności z wymogami art. 2 i 3 europejskiej konwencji praw człowieka (EKPC). Przypominam, że zgodnie z odpowiednim orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka („Trybunał”) państwa są zobowiązane do wprowadzenia niezbędnych środków ustawodawczych, administracyjnych i regulacyjnych w celu ograniczenia, w miarę możliwości, negatywnych konsekwencji użycia siły.

Prawo krajowe musi zapewnić system odpowiednich i skutecznych zabezpieczeń przed arbitralnym działaniem i nadużywaniem siły przez funkcjonariuszy państwowych. Nieuregulowane i arbitralne działania funkcjonariuszy państwowych są niezgodne z zasadą skutecznego poszanowania praw człowieka. Ponadto zgodnie ze wspomnianymi powyżej postanowieniami EKPC w każdym przypadku, gdy użycie siły przez funkcjonariuszy państwowych skutkuje utratą życia lub uszkodzeniem ciała, należy przeprowadzić jakąś formę skutecznego postępowania urzędowego, a jednym z celów takich postępowań – w przypadku udziału funkcjonariuszy państwowych – jest zapewnienie, by ponosili odpowiedzialność za takie zdarzenia wchodzące w zakres ich kompetencji.

Ponadto podstawowe zasady ONZ z 1990 r. dotyczące użycia siły i broni palnej przez funkcjonariuszy organów ochrony porządku publicznego stanowią, że rządy powinny zapewnić, aby arbitralne lub niewłaściwe użycie siły i broni palnej przez funkcjonariuszy organów ochrony porządku publicznego było karane jako przestępstwo zgodnie z prawem obowiązującym w danym państwie.

Jeśli ustawa zostanie przyjęta, może stworzyć ramy prawne i polityczne, które zniechęcą funkcjonariuszy państwowych rozmieszczonych na obszarach przygranicznych lub znajdujących się w innych sytuacjach objętych zakresem tej ustawy do działania z poszanowaniem zasad proporcjonalności w użyciu siły i broni palnej. Może to również prowadzić do sytuacji, w której okoliczności arbitralnego użycia siły lub broni palnej przez funkcjonariuszy państwowych mogącego skutkować utratą życia, lub uszkodzeniem ciała nie zostaną odpowiednio zbadane, szczególnie w przypadkach, gdy ofiary znajdują się po drugiej stronie granicy. W połączeniu ze skutkami tzw. strefy buforowej, ustanowionej niedawno na niektórych odcinkach granicy polsko-białoruskiej i wynikającym z tego zmniejszeniem stopnia kontroli publicznej nad działaniami rozmieszczonych tam sił bezpieczeństwa, ustawa może zatem prowadzić do braku odpowiedzialności i sugerować brak zaangażowania w przestrzeganie praw człowieka.

Rozumiem, że złożenie projektu ustawy było podyktowane względami bezpieczeństwa narodowego i związane z licznymi doniesieniami o transgranicznych atakach na polskich funkcjonariuszy państwowych. Byłem głęboko zasmucony, gdy dowiedziałem się, że młody żołnierz zginął w wyniku jednego z takich ataków. Zdaję sobie sprawę z powagi i złożoności zadań stojących przed polskimi władzami w zakresie zarządzania migracją na granicy. Niemniej, chociaż państwa członkowskie mają pewien margines swobody w ograniczaniu niektórych praw ze względu na bezpieczeństwo narodowe to

Zdaję sobie sprawę z wyzwań związanych z instrumentalizacją nieuregulowanej migracji. Takie działania należy potępiać, ponieważ prowadzą do wykorzystywania migrantów: stawiają ich w sytuacji podatności na zagrożenia i jednocześnie stanowią obciążanie dla państw członkowskich. Mimo wszystko Trybunał jasno stwierdził, że problemy, które państwa mogą napotkać w zarządzaniu przepływami migracyjnymi lub w przyjmowaniu osób ubiegających się o azyl, nie mogą uzasadniać stosowania praktyk niezgodnych z EKPC. Znajduje to również odzwierciedlenie w rezolucji 2404 (2021) Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy w sprawie zinstrumentalizowanej presji migracyjnej na granicach Łotwy, Litwy i Polski z Białorusią.

Będę wdzięczny za zadbanie o to, by wszyscy senatorowie otrzymali kopię tego pisma, oraz liczę na kontynuację naszego dialogu i współpracy.