Nie katujmy młodych noblistką: OKO.press radzi, jak uczyć o Tokarczuk na podstawie "Prawieku..."
W szkołach teksty literackie służą najczęściej do katowania uczniów ćwiczeniami ze stylistyki i chyleniu czoła przed, z założenia mistrzowską formą. Jak zatem uczyć o książkach Olgi Tokarczuk, by nie zniechęcić młodych ludzi do noblistki? Pisze o tym polonistka Justyna Drath
Drogi nauczycielu, droga nauczycielko, jeśli przygotowaliście autorski program lekcji na temat twórczości Olgi Tokarczuk, podzielcie się nim z czytelniczkami i czytelnikami OKO.press. Z przyjemnością oddamy Wam nasze łamy. Na wiadomości od Was czekamy pod adresem: [email protected]
Kiedy w 1996 roku Wisława Szymborska dostała Nobla, krążyły opowieści o wzmożonych nauczycielkach i nauczycielach, którzy zawieszają program na dwa miesiące, wałkując wszystkie możliwe utwory poetki. Pomyślałam więc, że skoro w 2019 roku pracuję jako nauczycielka polskiego i jedna z moich ulubionych polskich pisarek dostaje Nobla, nie mogę być gorsza!
A mówiąc zupełnie serio, miałam dylemat.
Z jednej strony, Olga Tokarczuk jest pisarką czytaną, kochaną i właśnie dlatego trudno o niej czasem mówić. Ma za sobą dorastających wraz z nią fanów i fanki, co powodowało, że dyskusje wokół jej prozy były owiane atmosferą akademickiej podejrzliwości, a najbardziej przystępną formą omówienia twórczości pisarki stawały się wywiady z nią samą.
Przeczytaj także:
Z drugiej strony, formuła nauczania literatury w polskiej szkole jest kojarzona od lat z gombrowiczowskim „dlaczego Słowacki wielkim poetą był”.
Szkoła nawet najbardziej nieoczywiste teksty literackie wkręca w maszynkę pod hasłem "Nagrody, piedestał i patos", z której wypadają gorzkie pigułki pod przymusem przełykane przez uczniów.
Wybierzmy "Prawiek...". Bo jest krótki
Oczyma wyobraźni łatwo sobie zwizualizować obecność mowy noblowskiej we wszystkich możliwych czytaniach ze zrozumieniem; a teraz napisz młody czytelniku, na ile sposobów jest rozumiane słowo "czułość" w powyższym eseju.
To nie może się skończyć dobrze ani dla uczniów, ani dla pisarki, ani dla literatury.
Jak zatem mówić, o czym mówić?
Najłatwiej będzie uczynić punktem wyjścia "Prawiek i inne czasy" (chociaż panująca nam przez lata minister Anna Zalewska dodała - jeszcze przed Noblem! - do listy lektur jedno z opowiadań ze zbioru "Gra na wielu bębenkach": "Profesor Andrews w Warszawie").
"Prawiek..." jest jedną z lepszych, przystępniejszych i - co ma wiele zalet w dzisiejszej chaotycznej rzeczywistości - krótszych powieści noblistki.
Dla piszącej te słowa powieść była pierwszą przeczytaną książką pisarki, której lekturę odświeżyłam po kilkunastu latach z moimi uczniami, co było jednocześnie i wzruszające, i pouczające.
Wszystko zaczyna się od mitów: nie tylko szkolny podręcznik, ale też i Tokarczuk. Dziś nastoletnia percepcja tego pojęcia jest zawieszona pomiędzy szkolną czytanką o 12 pracach Heraklesa i wyjątkach z Księgi Rodzaju a osobistymi lekturami z Percym Jacksonem (główny bohater serii pięciu książek Ricka Riordana „Percy Jackson i Bogowie Olimpijscy”) rzadko stanowią punkt odbicia do rozmowy o dzisiejszej rzeczywistości.
U Tokarczuk mit jest stwarzany wokół istot, obiektów, gier, elementów natury.
"Prawiek i inne czasy" można oczywiście uznać za książkę o historii XX wieku, ale można też potraktować jako opowieść o stwarzaniu świata. W powieści Tokarczuk świat stwarzają bohaterowie na równi z samą narratorką: Ruta, młynek Misi i dziedzic Popielski, którego gra pochłania tak bardzo, że nie ma potrzeby pamiętania o tym, kim jest.
Tę umiejętność ożywiania mitów ma również Bruno Schulz. Dzięki niej na rzeczywistość wokół możemy popatrzeć bardziej uważnie, mając świadomość, że mit to siła, ale czasem również i broń w ręku tego, kto nam tę opowieść stwarza.
"Prawiek..." jako opowieść o czasie
W "Prawieku..." jest także i historia jako złowroga moc zakłócająca sakralny porządek mikroświata. Jak w reymontowskich Lipcach z "Chłopów" - o tym, co dzieje się na zewnątrz w "Prawieku..." opowiadają przybysze, kolorowe foldery o Brazylii, przysyłane listy. Ale historia jest odległa, zamazana, czasem nie wydaje się do końca realna.
Mimo wszystko na podstawie mozaiki rodzinnych dramatów, czekania, niespełnienia, wreszcie - przemocy można odtworzyć jej przebieg: dwie wojny, pacyfikację Żydów, obecność wojsk radzieckich, codzienność PRL.
Ten linearny czas nie ma tu bowiem tak wielkiego znaczenia, jak ten zapętlony. Kiedy poprosiłam moich uczniów o narysowanie jakiegoś modelu czasu w powieści, najpierw postawili kreskę, potem jednak dobudowali na niej pętlę. Czas agrarny - znany przecież w szkole z mitu o Demeter czy opowieści o „czasie siewu i zbierania/ rodzenia i umierania” z księgi Koheleta, przybiera tu wymiar realnych twarzy.
Wieś, prowincja, natura
To szkolny pewniak pod neonem "Pieśń świętojańska o sobótce". Jednak traktując go bardziej współcześnie, można wspomnianych już "Chłopów" Reymonta uczynić kontrapunktem, dokładając z drugiej strony chociażby przejmujący "Kamień na kamieniu" Myśliwskiego.
Opowieść o marzeniach i fantazjach, mitologii i wreszcie - niesamowitych postaciach kobiecych - z Kłoską, Rutą na czele - może być punktem odniesienia do młodopolskiej ikonicznej Jagny.
"Prawiek..." jest też książką zapraszającą do zmagania z plastycznymi modelami przestrzeni: labiryntu, planszy, makiety, komiksu - interaktywnego i interdyscyplinarnego czytania tekstu.
Wreszcie - relacja człowieka z naturą. Być może, najbardziej istotny wątek twórczości pisarki w ogóle, zwłaszcza w ostatnich powieściach z "Prowadź swój pług przez kości umarłych" na czele.
To zapewne również najważniejszy wątek współczesny, jaki mamy z młodzieżą do omówienia w dobie klimatycznego kryzysu.
W "Prawieku..." mamy do czynienia z postaciami, które same w sobie łączą oba światy- ludzi natury. Jak Kłoska i Zły Człowiek, który niczym Gollum z Tolkiena czy jedna z Leśmianowskich postaci, przeobraża się, ewoluuje i przeistacza w istotę, która woli funkcjonować na obrzeżach świata cywilizacji.
Tokarczuk nie może być obowiązkiem
To wszystko jedne z miliona propozycji, ale przede wszystkim - punkty wyjścia do rozmowy, sprzeczania się i sporów.
Bo jeśli chcemy potraktować rozmowę o Tokarczuk poważnie, jeśli zależy nam tak samo na literaturze, jak i na krytycznych narzędziach i nauce myślenia - nie traktujmy jej jako jednej z „pozycji obowiązkowych".
Prof. Przemysław Czapliński, odnosząc się oczywiście do politycznego klimatu wokół Nobla, również przed tym przestrzega:
"Gdy będziemy się nawzajem zapewniać, jak bardzo ją lubimy, to będziemy się głaskać po główkach. Będzie miło. Ale trzeba spróbować dzięki tej literaturze stworzyć takie konstelacje interpretacyjne, w które będziemy potrafili włączyć tych Innych – oburzonych, zagniewanych".
Od siebie dodam - także uczniowie mają prawo być zagniewani. A jeśli tym powodem jest literatura, spróbujmy im w tym gniewie potowarzyszyć.
Justyna Drath - absolwentka polonistyki i filmoznawstwa UJ, nauczycielka, działaczka społeczna. Publikowała w "Krytyce Politycznej" i "Dialogu". Mieszka w Warszawie, uczy w Liceum Chocimska.
Absolwentka polonistyki i filmoznawstwa UJ, nauczycielka, działaczka społeczna. Publikowała w „Krytyce Politycznej” i „Dialogu”. Mieszka w Warszawie, uczy w Liceum Chocimska.
Absolwentka polonistyki i filmoznawstwa UJ, nauczycielka, działaczka społeczna. Publikowała w „Krytyce Politycznej” i „Dialogu”. Mieszka w Warszawie, uczy w Liceum Chocimska.