Nowacka brnie dalej: prace domowe niczego nie uczą. Wyborcze hasło „likwidacji” zakłóca rozmowę

Ministerstwo edukacji stara się niuansować radykalną obietnicę wyborczą KO o „likwidacji prac domowych w szkołach podstawowych”, ale ministra Barbara Nowacka wciąż nie schodzi z wojennej ścieżki i sięga po pochopne sądy i fałszywe uogólnienia. Mówiła o tym jako „Gość Radia Zet” we wtorek 30 stycznia 2024 roku.

Ministerstwo nie korzysta z sugestii znawcy tematu, prof. Harrisa Coopera: „badania nad pracami domowymi dostarczają danych, które pozwalają wszystkim zainteresowanym (nauczycielom, rodzicom, uczniom, społecznościom lokalnym) zakończyć bitwę (end the battle) i przekształcić prace domowe we wspólne zadanie, które ma pomóc w lepszym uczeniu się”.

W przekazie resortu edukacji pojawia się coraz więcej potrzebnych postulatów – jak odejście od „ocenozy” na rzecz tzw. oceniania kształtującego, czy większe zaufanie do nauczycielek i nauczycieli – ale wyborczy konkret KO „likwidacji prac domowych” wciąż wisi nad planami resortu. Wciąż grozi nam zatem droga na skróty i wprowadzenie do systemu zbyt radykalnej zmiany, która zamiast wpisać się w naprawę szkoły, może wywołać napięcia, a nawet zaszkodzić edukacji.

Polskie dzieci mają za dużo zadawane

„Dzieci są przemęczone, gonią za programem nauczania, prace domowe odrabiają ci, których rodziców stać na korepetycje lub oddanie własnego czasu i własnych kompetencji. Jednym z najczęstszych konfliktów w domach to prace domowe” – mówi Nowacka. I ma rację.

W międzynarodowych badaniach czwartoklasistów TIMSS zapytano w 2015 roku nauczycielki i nauczycieli matematyki, jak często coś zadają. Jak widać na wykresie, prace domowe są rzadkie w Szwecji (połowa nauczycieli nie zadaje wcale!), ale w Finlandii 83 proc. zadaje 3-4 razy w tygodniu, a 7 proc. codziennie. W Polsce: odpowiednio 49 proc. i 45 proc., w Rosji jeszcze więcej.

W edycji 2012 roku międzynarodowego badania PISA diagnozującego poziom umiejętności w czytaniu, matematyce i naukach przyrodniczych, zapytano uczniów i uczennice (w wieku 15 lat) m.in. o „prace domowe”. Odpowiedzi w Polsce wskazywały, że zajmują one 6,6 godziny tygodniowo, do tego 1,9 godz. powtórek i ćwiczeń oraz 1,2 godz. nauki z rodzicem. W Finlandii, która jest benchmarkiem całego edukacyjnego świata dzięki świetnym wynikom nauczania uzyskanym bez nadmiernego stresowania dzieci, praca domowa to tylko 2,8 godz.

W innym badaniu PISA 2015, na podstawie deklaracji uczniów i uczennic (zapewne zawyżonych) ustalono, że w Polsce praca w domu zajmuje im aż 18,6 godziny, czyli 2 godz. 40 minut dziennie i to licząc z weekendami. Średnia krajów OECD to 17,1 godz. W Finlandii – tylko 11,9 godz. W Rosji, gdzie dzieci są poddane edukacyjnej tresurze (z mizernym skutkiem) – 22,6 godz.

Warto zwrócić uwagę na wyjątkowe zaangażowanie młodych ludzi w Polsce w naukę języków obcych (prawie 5 godzin tygodniowo!). To akurat pozytywny przykład tego, że praca w domu ma sens.

Prace domowe nic nie dają? Absurd na użytek „likwidacji”

„Rzeczywiście są takie badania?” – zdziwiło się Radio Zet.

„Oczywiście” – odpowiedziała minister. W ferworze dyskusji stwierdziła też, że

Są setki badań, które mierzą – większy lub mniejszy – pozytywny wpływ prac domowych na oceny szkolne i rozwijanie rozmaitych umiejętności. Twierdzenie pani ministry musi budzić zdumienie.

Ciekawe są zwłaszcza eksperymenty pedagogiczne, w których wprowadza się zmianę w pracach domowych i sprawdza jej efekt. Specjalista z St. John Fisher University ustalił np., że zwiększenie (z semestru na semestr) liczby prac domowych dało poprawę umiejętności czwartoklasistów, przy czym efekt z matematyki był większy niż z przyrody.

W innym amerykańskim badaniu w II i IV klasie szkoły podstawowej (z udziałem 28 nauczycieli oraz 428 uczennic i uczniów, oraz ich rodziców) okazało się, że oceny dzieci korelowały z ilością czasu poświęcaną na prace domowe (przy kontroli innych zmiennych) oraz ze wsparciem rodziców w odrabianiu zadań.

W często cytowanej metaanalizie setek amerykańskich badań z lat 1987-2003 cytowany już prof. Cooper stwierdził, że „wiele badań, niezależnie od typu, miało wady projektowe. Jednakże, zarówno w ramach poszczególnych typów badań, jak i pomiędzy nimi, wystąpiły generalnie spójne dowody na pozytywny wpływ pracy domowej na osiągnięcia, przy czym silniejsza korelacja istniała (a) w klasach 7-12 niż w klasach młodszych oraz (b) gdy to uczniowie, a nie rodzice, deklarowali, ile czasu poświęcają na pracę domową”.

Ile zadawać? Cooper w syntetycznym wideo przypomina, że w USA rekomendowana jest zasada „co rok 10 minut więcej”: 10 minut w klasie I, 20 minut – w drugiej itd. aż do godziny w klasie szóstej (ostatniej w podstawówkach w większości krajów świata).

Rzecz w tym, że gdy zdejmiemy obowiązek nauki w domu, ci, którzy uczyli się mniej – na ogół dzieci ze środowisk defaworyzowanych – z ulgą skorzystają z tej okazji, a uczennice i uczniowie pilniejsi będą dalej odrabiać nieobowiązkowe zadania, także dlatego, że rodzice bardziej angażują się w ich edukację.

Wyrównywanie szans. Ryzykowne odwrócenie zależności

Min. Nowacka widzi to jednak odwrotnie.

Trudno zrozumieć logikę tego rozumowania, chyba że chodzi o „równanie w dół” – czyli, że kiedy praca domowe będą nieobowiązkowe, nikt nie będzie ich odrabiał, co sprawi, że wszyscy obniżą swoje umiejętności.

Rzecz jednak w tym, że w takim „szkolnym raju” uczeń słabszy i – co często idzie w parze – mniej wspierany/kontrolowany przez rodziców łatwiej od „zaopiekowanej prymuski” ucieknie od pisania rozprawki na polski czy zrobienia kilku zadań z geometrii.

A to może przełożyć się na wyniki na teście ósmoklasisty, który pełni rolę selekcyjną dla dalszej kariery edukacyjnej.

I odwrotnie. W badaniach dla różnego wieku powtarza się wynik, że obowiązkowe prace domowe odgrywają rolę w skutecznym uczeniu się zwłaszcza osób, które wyjściowo miały gorsze wyniki (tutaj – ta zależność dla studentów).

W wielu edukacyjnych badaniach okazuje się nie tylko, że występuje korelacja czasu nauki w domu z wynikami szkolnymi, ale że lepsi uczniowie pracują więcej niż słabsi, co sprawia, że stają się od nich jeszcze lepsi. Dowolność prac domowych może pogłębić ten efekt.

Ministerstwo: trzy kroki wstecz

Ogłoszona w piątek 26 stycznia nowelizacja rozporządzenia o ocenianiu składa się z dwóch elementów:

„W ramach oceniania bieżącego z zajęć edukacyjnych w szkole podstawowej:

1. w klasach I–III nauczyciel nie zadaje uczniowi pisemnych i praktycznych prac domowych do wykonania w czasie wolnym od zajęć dydaktycznych;
2. w klasach IV–VIII nauczyciel może zadać uczniowi pisemną lub praktyczną pracę domową do wykonania w czasie wolnym od zajęć dydaktycznych, z tym że nie jest ona obowiązkowa dla ucznia i nie ustala się z niej oceny".

W tym drugim przypadku „nauczyciel sprawdza wykonaną przez ucznia pisemną lub praktyczną pracę domową i przekazuje mu informację, o której mowa w § 12”.

Zaglądamy więc do art. 12: „Ocenianie bieżące ma na celu monitorowanie pracy ucznia oraz przekazywanie uczniowi informacji o jego osiągnięciach edukacyjnych pomagających w uczeniu się, poprzez wskazanie, co uczeń robi dobrze, co i jak wymaga poprawy oraz jak powinien dalej się uczyć”.

Jest to definicja tzw. oceniania kształtującego, coraz bardziej popularnej formy zastępowania ocen pożytecznymi i nietoksycznymi informacjami zwrotnymi.

W porównaniu z pierwotną wersją „likwidacji prac domowych” w nowelizacji pojawia się pierwsza dobra zmiana, czyli odsunięcie terminu.

Okazuje się, że „likwidacja” prac domowych w nauczaniu wczesnoszkolnym (1) ma wejść w życie w kwietniu, ale zmiana w klasach IV-VIII (2) została przełożona na początek roku szkolnego 2024/2025, gdy odchudzone zostaną podstawy programowe. Dobry ruch.

Po drugie, pojęcie prac domowych (tych złych) zawęża się.

W uzasadnieniu zmian ministerstwo podkreśla, że „proponowana zmiana nie oznacza zniesienia obowiązku uczenia się w domu, tj. nauki czytania w przypadku najmłodszych uczniów, lektur, przyswojenia określonych treści, słówek itp. Zmiana ta ma na celu jedynie ograniczenie zadawania pisemnych i praktycznych prac domowych. Miejscem, w którym uczniowie, zwłaszcza młodsi, powinni zdobywać wiedzę i umiejętności jest przede wszystkim szkoła”.

To brzmi dużo rozsądniej niż pierwsze deklaracje, że dziecko miało mieć w domu czas wolny od nauki. Naprawa prac domowych wymagałaby jednak nie tylko odchudzenia podstaw programowych, ale zwiększenia pracy z uczniem w szkole. To z kolei wymagałoby zmiany podejścia nauczycielek do swoich obowiązków. Wiadomo, że ministerstwo liczy na takie właśnie wykorzystanie tzw. godzin czarnkowych (dwóch tygodniowo ponad 18-godzinne pensum, wprowadzonych w 2022 roku przez min. Przemysława Czarnka).

Po trzecie, ministerstwo zapowiedziało konsultacje.

Zaplanowano je do 26 lutego, ale nie ma żadnego powodu, by nie potrwały dłużej, zwłaszcza gdy idzie o zmiany w klasach IV-VIII. Może ministerstwo mogłoby chociaż dowiedzieć się, jakie są doświadczenia (zarówno negatywne, jak pozytywne) w zadawaniu prac domowych?

Odejściem od radykalnego i ryzykownego pomysłu w formie rozporządzenia byłoby zastosowanie bardziej otwartych „wytycznych”, które nie naruszałyby w tak jawny sposób „swobody wyboru metod dydaktycznych”, gwarantowanemu nauczycielom przez Kartę Nauczyciela.

Do dalszej poprawy – uczmy się mądrze zadawać

Już przywoływałem ten przykład. W styczniu 2019 roku Adam Bodnar jako Rzecznik Praw Obywatelskich zaapelował do ministerstwa edukacji Dariusza Piontkowskiego o przygotowanie „wytycznych dotyczących prac domowych”. Powołał się na skargi rodziców, którzy nie godzą się „na dysponowanie przez szkołę pozalekcyjnym czasem ich dziecka”. Cytował badania TIMMS postaw czwartoklasistów: uczniowie w Polsce dobrze wypadają w testach, ale nie wierzą w swoje możliwości. I nie lubią szkoły – znaleźli się wraz z Francuzami i Czechami na końcu rankingu, nieco tylko wyżej od dzieci japońskich, ostatnich na liście.

Z inspiracji Bodnara narodziła się inicjatywa „ZadaNIE domowe” kilku fundacji edukacyjnych (Szkoły z klasą, Przestrzeni dla Edukacji i Obywateli dla Edukacji).

W opracowaniu dla nauczycieli, dyrektorów i rodziców twórcy kampanii stwierdzili, że wbrew powszechnemu przekonaniu

Na podstawie tzw. dobrych praktyk zaobserwowanych w szkołach autorki stwierdzały, że zadając prace domowe należy:

• ograniczyć zadania czysto odtwórcze na rzecz złożonych, wymagających planowania i samodzielności, np. obserwacji, eksperymentów i projektów uczniowskich;
• odejść od sztampy w kierunku zadań niekonwencjonalnych, angażujących dziecko;
• zadawać więcej prac zespołowych (pary, trójki i kilkuosobowe zespoły);
• zadawać więcej prac do wyboru;
• stosować ocenianie kształtujące (w tym samoocenę i ocenę rówieśniczą), a nie tylko stopnie;
• tam, gdzie to możliwe – tworzyć warunki do odrabiania prac domowych po lekcjach, w szkole.

W opracowaniu „Prace domowe w polskiej szkole” Michał Sitek z Instytutu Badań Edukacyjnych (obecnie także ekspert ruchu SOS dla Edukacji) wymienił pięć typowych błędów prac domowych:

• Zadawanie „za karę”, co zaprzecza ich funkcji edukacyjnej;
• Za duża liczba zadań (nierealistyczne oczekiwania wobec uczniów), w tym kumulacja zadań z różnych przedmiotów;
• Zadawanie w pośpiechu, pod koniec lekcji, niestarannie, z niejasnymi instrukcjami;
• Niesprawdzanie i nieomawianie zadań, brak informacji zwrotnej od nauczyciela – prowadzi to do przekonania, że ważne jest samo „odrobienie”, nawet byle jak;
• Zadawanie wszystkim uczniom takich samych prac, choć potrzeby słabszych i najlepszych są inne.

To wszystko gotowe punkty do wykorzystania w sensownych wytycznych zamiast nierealistycznego rozporządzenia pod hasłem „likwidacja”.

A gdyby tak dać szkołom więcej swobody?

Eksperci proponują, by dać szkołom szansę tworzenia polityki wobec prac domowych na poziomie placówki. Jak pisze Sitek, taka polityka powinna opisywać:

• liczbę i częstość prac domowych;
• sposób ich sprawdzania i przekazywania uczniom informacji zwrotnej;
• sankcje za niewykonanie zadań lub nieodrabianie ich samodzielnie;
• wypracowanie rozwiązań dla uczniów niemających w domu warunków do nauki (odrabianie w szkole, tutoring rówieśniczy);
• zasady współpracy między nauczycielami w szkole – wspólna polityka, koordynacja i wymiana dobrych praktyk.

Do podobnych wniosków doszły aktywistki w akcji „ZadaNIE domowe”:

• cała szkolna społeczność (dyrekcja, nauczycielki, uczniowie i rodzice) powinna wypracować “wspólną politykę” prac domowych;
• liczy się nie ilość zadań domowych, ale jakość;
• warto zapytać uczniów, które zadania naprawdę pomagają się uczyć, zachęcają do rozwiązywania problemów i własnych poszukiwań;
• w XXI w. ważna jest kreatywność, samodzielność i współpraca – także przy odrabianiu zadań.

Autorki zwracają uwagę, że ogromna ilość i szczegółowość prac domowych to wynik rozbudowanej podstawy programowej i nacisku na wyniki egzaminów, a także oczekiwań rodziców, że ich dzieci będą jeszcze więcej czasu spędzać w domu na nauce. Jednak „sama rozmowa o sensie prac domowych może uchronić wielu nauczycieli przed presją szkoły, rodziców i władz oświatowych”.

Autorki propagowały szkolne debaty, podczas których społeczność szkolna ustalałaby:

• Ile prac domowych jest zadawanych obecnie (zwykle nikt tego nie wie), a ile powinno ich być?
• Jakiego typu są to zadania i o jakie formy warto je wzbogacić?
• Jak nauczyciele mają reagować, gdy uczeń nie odrobi zadania?
• Kto i jak koordynuje zadawanie prac, by uniknąć ich kumulacji i wykorzystać “synergię międzyprzedmiotową”?

To wszystko mogłoby zastąpić jałową wojnę o prace domowe, jaką Donald Tusk razem z Barbarą Nowacką wypowiedzieli szkołom.