Nowe prawo Ziobry: może uderzać w niewygodne firmy i organizacje

11 stycznia 2019 do Sejmu trafił zatwierdzony przez rząd projekt Ministerstwa Sprawiedliwości, który ma zwiększyć efektywność walki z przestępstwami gospodarczymi i skarbowymi. Daje on jednak prokuraturze uprawnienia, które mogą zagrozić „niewygodnym” firmom, fundacjom i stowarzyszeniom.

Nad projektem Ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych resort Zbigniewa Ziobry pracuje od maja 2018 roku. Na wcześniejszym etapie prac krytykował go Rzecznik Praw Obywatelskich.

W opublikowanym w październiku 2018 wystąpieniu do Ministra Sprawiedliwości ostrzegał, że projekt stanowi

Stara ustawa daje „całkowitą bezkarność”...

Dziś, zgodnie z ustawą z 2002 roku, aby podmiot zbiorowy (tj. firma, fundacja czy stowarzyszenie) mógł zostać pociągnięty do odpowiedzialności, konieczne jest wcześniej wydanie wyroku skazującego wobec konkretnej fizycznej osoby, która działała w jego imieniu.

Można uważać, że zmiana jest tu potrzebna – zgodnie z argumentacją Rządowego Centrum Legislacji, projekt pozwoli odejść „od obecnej wadliwej i nieefektywnej koncepcji odpowiedzialności podmiotów zbiorowych”.

Taki stan rzeczy potwierdzają w ekspertyzie dla OKO.press zrzeszeni w Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Łodzi prawnicy: „Nie ma żadnych wątpliwości, i to nie tylko na gruncie głośnych afer gospodarczych, że

– pisze radca prawna Anna Kaczyńska. Kiedy nie da się wskazać konkretnego winowajcy, mamy do czynienia z – jak pisze – „całkowitą bezkarnością”, nawet jeśli dany podmiot zbiorowy zatrudniający skazaną osobę odniósł ogromną korzyść majątkową.

...a kary śmiesznie niskie

Jest też drugi problem z obecnie obowiązującą ustawą: kara dla podmiotu zbiorowego nie może przekraczać 3 proc. przychodu za rok, w którym złamał prawo. Jak podaje Ministerstwo Sprawiedliwości, najczęściej orzekana kara to 1000 złotych (to mniej niż może wynosić mandat za naruszenie przepisów ruchu drogowego), a najwyższa dotąd opiewała na 12 tys. złotych.

„Często chociażby wykazanie braku lub bardzo niskiego przychodu jest istotną przeszkodą w ukaraniu karą finansową, która miałaby choćby minimalny stopień realnej dolegliwości” – pisze radca Kaczyńska.

Propozycja Ziobry jest jeszcze gorsza

Niestety, ministerialny projekt zawiera szereg wad, które w najlepszym wypadku negatywnie wpłyną na swobodę i bezpieczeństwo działalności gospodarczej, a w najgorszym

na które chrapkę mają przedstawiciele władzy.

Oto dlaczego:

1. Prokuratura kontrolowana przez ministra sprawiedliwości może używać wyjątkowo dotkliwych środków zapobiegawczych

Art. 57 ustawy wymienia szereg środków zapobiegawczych, które może zastosować prokuratura przed rozpoczęciem właściwego postępowania:

1. zakaz promocji i reklamy;
2. zakaz zawierania umów określonego rodzaju;
3. zakaz prowadzenia określonej działalności;
4. zakaz sprzedaży czy zastawiania majątku;
5. zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne;
6. wstrzymanie wypłat dotacji lub innych form wsparcia ze środków publicznych;
7. zakaz łączenia się, podziału lub przekształcania się.

co spowoduje brak przychodów na pokrycie stałych kosztów działalności gospodarczej i faktyczną likwidacją podmiotu, pomimo formalnego trwania jego bytu prawnego” – ocenia w ekspertyzie dla OKO.press radczyni prawna Barbara Nowicka-Dyśko.

Środki zapobiegawcze musi zatwierdzić sąd. Nie wiemy jednak, czy program losujący sędziów wprowadzany przez ministerstwo nie zawiera możliwości ingerencji w to, kto orzeka w danej sprawie.

2. Terminologia stosowana w ustawie jest bardzo nieprecyzyjna, co daje dużą dowolność jej stosowania

W ustawie zapisano, że „postępowanie w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony prowadzi się, jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zabronionego” oraz „przemawia za tym interes społeczny”.

Środki zapobiegawcze stosuje się, gdy „jeżeli zachodzi duże prawdopodobieństwo”, że może dojść do kolejnych przestępstw lub utrudniania postępowania. To bardzo ogólne stwierdzenia.

Według radczyni Anny Kaczyńskiej (cytowanej wcześniej), używanie „generalnych, niedoprecyzowanych pojęć i zbyt dużej dowolności stosowania wspomnianych środków zwłaszcza zapobiegawczych przez organy ścigania” stanowi ryzyko dla obywateli i

Według zapisów projektu, „oceny interesu społecznego dokonuje wyłącznie prokurator”. A w styczniu 2016 roku rząd PiS połączył stanowisko prokuratura generalnego z urzędem ministra sprawiedliwości. Zbigniew Ziobro ma obecnie nad prokuraturą pełną kontrolę.

3. Prawo będzie działać wstecz

Projekt zaostrza odpowiedzialność karną, „zatem powinien być stosowany tylko do czynów i zdarzeń mających miejsce już po wejściu w życie ustawy nowej” – ostrzega radca Nowicka-Dyśko.

Art. 72 projektu ustawy, stanowi jednak, że (pod warunkiem, że czyn można przypisać konkretnej osobie fizycznej) stosuje się nowe zapisy.

4. To oskarżona firma lub NGO musi udowodnić swoją niewinność

„To złamanie podstawowych zasad rządzących odpowiedzialnością karną” – pisze radca prawna Barbara Nowicka-Dyśko.

Art. 6 projektu ustawy zakłada, że podmiot zbiorowy nie ponosi odpowiedzialności, jeśli „wszystkie organy i osoby uprawnione do działania w jego imieniu lub interesie zachowały należytą staranność wymaganą w danych okolicznościach”.

„Podmiot zbiorowy ma ponosić także odpowiedzialność za czyn zabroniony popełniony przez inną osobę fizyczną lub nawet inny podmiot zbiorowy, jeżeli osiągnął z czynu zabronionego, choćby pośrednio, korzyść majątkową” – pisze radca Nowicka-Dyśko.

Wynika to art. 9. – i znów, to na oskarżony podmiot ma udowodnić, że zachował „należytą staranność”.

5. Ustawa może być używana do wykańczania konkurentów państwowych spółek bądź krytyków władzy, a w następstwie do ich nacjonalizacji

„Przy Prokuraturze podległej Ministrowi Sprawiedliwości jako Prokuratorowi Generalnemu

a w konsekwencji skutecznemu wyeliminowaniu ich z rynku” – pisze radca Nowicka-Dyśko.

„Po roku trwania zabezpieczenia polegającego na zakazie reklamy i zakazie zawierania umów danego rodzaju – a stanowiących istotę działalności gospodarczej danego podmiotu – nie ma wątpliwości, że podmiot stanie na skraju upadłości”.

W tym momencie z „ratunkiem” może przybyć państwo, wykupując upadające przedsiębiorstwo. Afera KNF pokazała, że w ten sposób działają instytucje kontrolowane przez PiS. Właśnie w taki sposób na Węgrzech działacze skupieni wokół Viktora Orbána przejmowali tamtejszy biznes.