Establishment nas ocali!

Żadne chyba słowo nie ma ostatnio w polityce tak złej prasy, jak establishment. Buntem przeciw establishmentowi miał być Brexit i zwycięstwo Donalda Trumpa w wyborach prezydenckich w Stanach, poparcie dla francuskiego Frontu Narodowego i Alternatywy dla Niemiec (AfD).

Choć tego terminu nie tak często używa się w polskiej debacie politycznej, także „dobra zmiana” miała wynikać z odrzucenia przez Polki i Polaków liberalnego establishmentu.

Co mówią liczby

Dziennikarze amerykańskiego radia publicznego NPR policzyli artykuły, w których pojawiał się termin „polityczny establishment”. Analizą objęli cztery najbardziej opiniotwórcze amerykańskie dzienniki, w miesiącu poprzedzającym konwencje Iowa, rozpoczynające zwyczajowo walkę o nominację dwóch głównych partii, a w konsekwencji o Biały Dom. W latach 2000-2012 ta liczba nie przekraczała 45. W 2016 wyniosła 128.

Jak przyznają dziennikarze NPR, nie da się oszacować, jak często o „establishmencie” pisała w tym okresie blogosfera – ale można założyć, że znacznie częściej.

Ten podły establishment

„Oxford Dictionary” definiuje „establishment” jak „grupę wpływowych osób w jakiejś dziedzinie” i jako „grupę osób, która posiada w społeczeństwie wpływ na kwestie polityki, opinii, gustu, opierającą się zmianom”. Jak widzimy nawet słownikowa definicja „establishmentu” zawiera w sobie komponent oceny.

Jeszcze gorzej z neutralnością tego terminu jest, gdy próbujemy określić, kto właściwie jest establishmentem i w jakie sposób sprawuje w tej roli władzę i wywiera wpływy. Jak w książce „Establishment: And How They Got Away With It” zauważa brytyjski dziennikarz Owen Jones, najczęściej w debacie publicznej establishmentem nazywana jest ta wpływowa grupa, której używający tego terminu szczególnie nie lubi.

Na brytyjskim gruncie takie podejście zaczyna się w latach 50., za sprawą Henry’ego Fairlie. Ten konserwatywny dziennikarz relacjonował w połowie lat 50. na łamach „Spectatora” to, jak brytyjska prasa zamiotła pod dywan sprawę dwóch wywodzących się z elit brytyjskich szpiegów na rzecz ZSRR – Guya Burgessa i Donalda Macleana. W tekstach Fairlie atakował brytyjski establishment zawsze gotowy bronić swoich przedstawicieli.

To w dużej sprawie za sprawą tekstów Fairliego establishment zaczął oznaczać na Wyspach Brytyjskich wąską, powiązaną więzami rodzinnymi, uprzywilejowaną, zamkniętą (czasem kooptującą nowych członków) grupą osób formalnie i nieformalnie sprawującą władzę w kluczowych dla życia społecznego dziedzinach i dbającą przede wszystkim o bezpieczeństwo i interesy jej członków.

Ataki na tak rozumiany establishment są od tej pory przewidywalną częścią brytyjskiej debaty publicznej.

Wszystkie establishmenty

Jak widać, wśród poddanych Elżbiety II nikt nie chce być establishmentem, a establishmentów jest wiele. Podobne użycie tego terminu występuje w USA. Tam także establishment nie ma dobrej prasy. Nigdy też nie występuje w liczbie pojedynczej.

Swój establishment ma krąg zajmujący się polityką międzynarodową i bezpieczeństwa Stanów, gromadzący blisko powiązanych ze sobą ekspertów obu partii; swój - sektor bankowy; inny - wydobywczy i filmowy.

Swój establishment mają też dwie wielkie partie – Demokraci i Republikanie.

Składa się on z sieci najbardziej wpływowych urzędników publicznych, darczyńców, partyjnych bossów, właścicieli sympatyzujących mediów, kierowników bliskich danej partii think tanków itd. Wszystkie te struktury tradycyjnie pośredniczyły między partią i jej wyborcami. Dostarczały im zarysów polityk. Równoważyły demokratyczny żywioł, wyrażający się w takich instytucjach jak prawybory i wybory, wpływając na najważniejsze partyjne nominacje. Pomagały politykom zdobywać środki na kampanię, rozdając nagrody i kary zarządzały ich karierą.

Bunt dzięki słabości

Od lat 60. establishment obu partii jest pod odstrzałem. Z jednej strony za sprawą mobilizacji pokolenia ’68; z drugiej wolnorynkowych konserwatystów i przeciwników praw obywatelskich. Bazie Republikanów udało się wbrew własnemu partyjnemu establishmentowi wybrać Barry’ego Goldwatera jako kandydata partii na prezydenta w 1964 roku. Bazie Demokratów George’a McGoverna w 1972. Obaj przegrali wybory, ale odtąd żądania większej transparentności działania obu partii, odebrania ich establishmentowi i przekazania wyborcom staną się stałą częścią amerykańskiej polityki. Paliwa doda im afera Watergate.

Trump jest więc kolejnym aktem ciągnącego się od dekad przedstawienia. A przy tym można się spierać, czy obecny bunt przeciw establishmentowi to wynik jego nieliczącej się z głosem dołów władzy w obu partiach, czy wręcz przeciwnie – efekt jego słabości. Tak twierdzi badacz Brookings Institution Jonathan Rauch. Jego zdaniem

Rauch wierzy w sens istnienia partyjnych instytucji pośredniczących między wyborcami, a politykami, partyjnego establishmentu sensownie zarządzającego partiami. Jego zdaniem reformy ostatnich 30 lat pozbawiły partie efektywnych narzędzi, by dyscyplinować swoich polityków, skłaniać ich do kompromisów i zespołowej pracy. Partie utraciły wpływ na nominacje na wybieralne stanowiska, nawet olbrzymia część środków przepływa dziś nie przez partie, a zależne od kilku bogatych darczyńców komitety wspierające poszczególnych polityków.

Na takiej scenie politycznej coraz trudniej o kompromis i praktyczne negocjowanie odpowiadających wszystkim rozwiązań.

Łatwo wyrosnąć za to na tym gruncie komuś takiemu jak Trump – kto tak naprawdę w żaden sposób nie czuje, że zawdzięcza karierę partii i nie daje gwarancji, że pozostanie wobec niej lojalny.

Niekoniecznie dobra zmiana

Czy Trump ułoży się z republikańskim establishmentem, czy będzie prowadził politykę przeciw niemu? Jaki nie będzie kierunek jego polityki, sam przykład jego sukcesu pokazuje, jak słaby jest partyjny establishment i jak łatwo jest w zasadzie wrogo przejąć partię zdeterminowanej jednostce. Na fali rozliczeń wyborczych w Partii Demokratycznej możliwy jest także tam jeszcze ostrzejszy bunt przeciw partyjnemu establishmentowi. Jeśli nie uda się mu przejąć partii, Demokratów może czekać powtórka z ich własnym, lewicowym odpowiednikiem Tea Party.

Słoweński lewicowy filozof Slavoj Žižek zadeklarował, że gdyby mógł, to zagłosowałby na Trumpa, gdyż jego zwycięstwo doprowadzi do radykalnego przebudzenie i przemeblowania amerykańskiej sceny politycznej. Jonathan Rauch odpowiedziałby, że pogłębi ono tylko obecny stan – głęboko spolaryzowanej, niezdolnej do kompromisu i pracy zespołowej polityki, w której politycy nie są się w stanie porozumieć co do najprostszych rzeczy, nie mówiąc o jakimś skutecznym programie zmian.

Sukces Trumpa nie oznacza też z pewnością bardziej demokratycznej, bliższej ludziom polityki. Wręcz przeciwnie, już w pierwszych kadrowych wyborach Trumpa widać, że ekipa zajmująca się przejęciem władzy od administracji Obamy pełna jest przedstawicieli różnych lobby – głównie naftowego i finansowego – z których wpływów Trump miał rzekomo oczyścić Waszyngton.

Owen Jones we wspomnianej książce szeroko definiuje establishment, jako grupę ludzi połączonych wspólnymi interesami i ideologią, której kluczowym elementem jest postulat takiego urządzenia demokracji, by wybory nigdy nie zagroziły stosunkom własności i władzy, jaka się z nimi wiąże.

Tak rozumiany establishment może chronić swoje interesy równie dobrze w ramach systemu, gdzie proces polityczny kontrolują struktury zawodowych polityków skupione w dwóch, lub kilku partiach; jak i takiego, gdzie polityka opiera się na niezapośredniczonym przez żadne ciała pośrednie kontrakcie między populistycznym politykiem, jego darczyńcami, a mniej, lub bardziej przypadkową i amorficzną jego wyborców. W tej perspektywie Trump stanowić może raczej prezent niż zagrożenie dla establishmentu.