Polacy tym bardziej za Europą, im bardziej UE "wtrąca się" w łamanie praworządności

Wejście w życie ustawy o Sądzie Najwyższym to kolejny, zapewne najważniejszy, etap przejmowania przez rząd PiS kontroli nad wymiarem sprawiedliwości. W reakcji na te działania wiele osobistości publicznych, organizacje obywatelskie oraz zwykli obywatele zwrócili się do Komisji Europejskiej o bardziej energiczne niż dotychczas działanie w obronie rządów prawa w Polsce. Apelowali o zaskarżenie spornej ustawy do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości.

W reakcji KE wszczęła przeciwko Polsce tzw. procedurę anty-naruszeniową, która najprawdopodobniej doprowadzi do zgłoszenia takiej skargi do ETS.

Nie była to pierwsza tego typu interwencja Komisji Europejskiej w kwestii naruszania przez rząd PiS zasad praworządności. Komisja interweniowała już w sprawie przejęcia przez PiS kontroli nad Trybunałem Konstytucyjnym, a w maju 2018 uruchomiła procedurę wynikająca z art. 7 Traktatu o Unii Europejskiej, która może doprowadzić do zawieszenia prawa głosu Polski w Radzie Europejskiej.

Także inne instytucje unijne krytycznie odnosiły się do stanu polskiej demokracji i praworządności. Kilkakrotnie debatowano o tym w Parlamencie Europejskim, czego rezultatem były krytyczne wobec rządu w Warszawie rezolucje. Także Rada UE wezwała rząd polski na dywanik, w ramach procedury określonej w artykule 7.

Polexit? Zdecydowane "nie" ponad podziałami

Każdej takiej interwencji po stronie unijnej towarzyszy fala dyskusji w środowiskach pro-europejskich i demokratycznych. Często są wyrażane obawy, że działania takie mogą w Polsce wywołać skutek odwrotny do zamierzonego, umacniając poparcie dla eurosceptycznej władzy PiS oraz - w najgroźniejszym scenariuszu - otwierając drogę do tzw. Polexitu. Ponieważ dyskusja ta trwa już ponad dwa lata, warto spojrzeć na dostępne dane z badań opinii publicznej w celu weryfikacji tych obaw.

Zacznijmy od tezy, że działania KE obniżają poparcie dla członkostwa w UE oraz zwiększają ryzyko Polexitu. Empiryczne dane przeczą tej tezie. W badaniu CBOS z maja 2018 poparcie dla członkostwa Polski w Unii pozostaje bardzo wysokie, wynosi 88 proc. W dodatku, poparcie to faktycznie dość znacząco wzrosło od początku 2016 roku, kiedy wynosiło 81 proc. Odsetek przeciwników członkostwa pozostał w tym czasie niemal niezmienny, na poziomie 10 proc.

Co więcej, stosunek do członkostwa jest pozytywny niemal niezależnie od afiliacji partyjnych. Wg CBOS,

Podobny wniosek można wyciągnąć z ostatnich danych Instytutu Spraw Publicznych z kwietnia 2018. Badani, zapytani jak widzą przyszłość Polski w Unii, w ogromnej większości poparli reformowanie UE lub pozostawienie jej taką, jaka jest, a jedynie 4 proc. wybrało opcję wyjścia z Unii.

Można więc chyba stwierdzić, że działania KE oraz innych unijnych instytucji i polityków nie miały widocznego wpływu na poziom poparcia dla Unii.

Art. 7? Ocena zależy od sympatii politycznych

CBOS pytał także o reakcje społeczne na decyzję KE o uruchomieniu artykułu 7 w stosunku do Polski, a wcześniej o inne działania Komisji w sprawie naruszeń praworządności przez polski rząd. Patrząc na wyniki badań od początku 2016 roku widzimy przede wszystkim głęboki podział opinii publicznej.

I tak, bezpośrednio po decyzji o uruchomieniu Artykułu 7, największa grupa badanych uznała, że działanie komisji

• „nie jest uzasadnione”
• „wynika z niechęci do PiS i obecnych władz Polski”
• oraz stanowi „niedopuszczalną formę nacisku na polskie władze”.

Z przytoczonymi opiniami zgadzało się około 45 proc. badanych, natomiast działania Komisji jako uzasadnione i wynikające z troski o stan praworządności uznało blisko 40 proc. badanych. Jeszcze mniej, ok. 1/3 ankietowanych, uznało uruchomienie artykułu 7 za uzasadnioną formę nacisku. Podobnie jak niemal we wszystkich kwestiach związanych z polityką rządu PiS, podziały opinii są silnie skorelowane z sympatiami politycznymi.

Co ciekawe, zwolennicy Kukiz’15, choć w większości krytyczni wobec działań KE, byli jednak wyraźnie mniej jednoznaczni w swoich ocenach.

Kiedy jednak ankieterzy pytali o to, jak rząd polski powinien odnieść się do rekomendacji KE:

• największa grupa badanych (44 proc.) chciała przyjęcia tych rekomendacji przez rząd,
• podczas kiedy nieco mniej (41 proc.) oczekiwało ich odrzucenia. Podobnie jak poprzednio, odpowiedzi były silnie skorelowane z sympatiami politycznymi.

Z danych tych można wyciągnąć dwa wnioski. Opinia publiczna jest w kwestii działań KE wobec polskiego rządu spolaryzowana, oraz nie istnieje jakaś wyraźna większość, a nawet stała przewaga jednej grupy nad drugą (tzn. krytyków nad zwolennikami).

Pewna część społeczeństwa jest podatna na narrację PiS o obronie suwerenności, ale co najmniej równie duża (prawdopodobnie większa) grupa oczekuje kompromisowego podejścia ze strony polskiego rządu.

Relacje z Unią? Większość za szukaniem kompromisów

Oczekiwanie kompromisu potwierdza cytowane już wcześniej badanie CBOS o polskiej polityce zagranicznej z maja 2018. Wyraźna większość badanych (66 proc.) uważa, że poprawa stosunków w ramach UE powinna stanowić priorytet rządu. Takiego zdania jest 98 proc. zwolenników PO oraz aż 55 proc. zwolenników PiS (nieco więcej tych ostatnich uważa za priorytet utrzymanie sojuszu z USA). W tym samym badaniu podobna grupa,

Jak wskazują badania Instytutu Spraw Publicznych w ramach projektu „Barometr Polska-Niemcy”, podobne nastawienie mają Polki i Polacy do relacji polsko-niemieckich. Oczekują (62 proc.), że w stosunku do Niemiec rząd polski będzie prowadził politykę opartą na współpracy i osiąganiu kompromisów.

Co ciekawe, odsetek badanych oczekujących kompromisowej polityki wobec naszego najważniejszego unijnego partnera wzrósł od 2015 roku o 4 punkty procentowe. Badania z tej serii pokazują, że w tej kwestii oczekiwania ogromnej większości polskiego społeczeństwa pozostają niezmienne od 2005 roku (kiedy pierwszy raz zadano to pytanie).

O kompromisowym podejściu polskiej opinii publicznej do polityki zagranicznej i europejskiej przekonują także cytowane już badania CBOS. W maju 2018 roku 45 proc. badanych chciałoby, żeby rząd polski spełnił oczekiwania KE, a wyraźnie mniej (34 proc.) było przeciwnego zdania.

Co ciekawe, jedynie 13 proc. badanych było zdecydowanie przeciwnych spełnieniu oczekiwań Komisji. Jak widzimy, między styczniem a majem, liczba przeciwników kompromisu z KE wyraźnie spadła.

Podobnie jak w badaniu styczniowym, podział opinii publicznej jest silnie skorelowany z sympatiami politycznymi, a wśród zwolenników PiS dominuje opcja „suwerennościowa” (62 proc.), chociaż i tutaj aż 1/5 zwolenników partii rządzącej chciałaby kompromisu z Brukselą.

Co istotne, w obu ankietach CBOS, pytaniom o krytyczne wobec rządów PiS działania Komisji Europejskiej, towarzyszyły pytania o poparcie dla członkostwa w UE. Pokazuje to, że wprawdzie nasze społeczeństwo jest podzielone w ocenach działania Komisji wobec rządu PiS, to jednak te różnice nie przekładają się na wzrost poparcia dla hipotetycznego „Polexitu”.

Kryzys demokracji w Polsce to moment, żeby wykorzystać ten kapitał, nawet ryzykując, że część społeczeństwa ma do działań Komisji niejednoznaczny stosunek i jest podatna na retorykę partii rządzącej.

Nie ma podstaw, by sądzić, że zdecydowane działania instytucji europejskich i propaganda rządu doprowadzi do załamania obecnego bardzo wysokiego poparcia dla UE. Na odwrót, to brak reakcji na staczanie się Polski w autorytaryzm może rozczarować do Unii jej obecnie najgorętszych zwolenników.

Źródła: „Reakcje na uruchomienie wobec Polski art. 7 Traktatu o Unii Europejskiej”, CBOS, styczeń 2018; „Polityka zagraniczna Polski – oceny i postulaty”, CBOS kwiecień 2018; „Razem w Europie? Co Polacy i Niemcy sądzą o polityce Europejskiej”, Barometr Polska_Niemcy, ISP 2018; „Polacy o Parlamencie Europejskim - wiedza i oceny rok przed wyborami”, ISP 2018.

Autor, dr Jacek Kucharczyk*, socjolog, filozof i anglista, prezes Instytutu Spraw Publicznych

Autor zrezygnował z honorarium, wyrażając w ten sposób wsparcie dla OKO.press