To jeden z najgorszych dni tej zimy. Polska znów dusi się smogiem. Przypominamy, dlaczego

Wczesnym popołudniem Kraków i Rybnik na mapie Airly miejscami świeciły się na fioletowo, stężenia pyłów PM10 wynosiły nawet 500 proc. normy (która dobowo w Polsce wynosi 50 µg/m3).

To jeden z najgorszych dni tej zimy. Niskie temperatury, a do tego brak opadów i bardzo słaby wiatr podowują, że w Polsce kumulują się zanieczyszczenia.

Przypominamy, dlaczego w naszym kraju nie da się oddychać.

Dla Rybnika brakuje skali

Na mapie Airly zielone kropki, oznaczające dobrą jakość powietrza, znalazły się tylko w okolicy Nowego Sącza, Jeleniej Góry i Trójmiasta. W pozostałej części kraju wskaźniki smogu pokazywały więcej niż 50 µg/m3.

Na warszawskiej Sadybie w nocy z czwartku na piątek (16/17 stycznia) stężenia pyłów PM10 wynosiły 170 µg/m3 (mikrogramów na metr sześcienny), czyli 340 proc. normy.

W podkrakowskiej Skawinie stężenia PM10 o 1 w nocy sięgały aż 220 µg/m3. 30 kilometrów dalej, w Nowej Hucie, dwie godziny później wskaźniki pokazywały 150 µg/m3.

Na 11. pozycji pojawił się Poznań - w nocy stacja przy ul. Dąbrowskiego pokazywała 127 µg/m3 PM10, w ciągu dnia niewiele poniżej 100 µg/m3.

Warszawa zmieściła się w pierwszej dwudziestce najbardziej zasmogowanych miast świata, znajdując się na 17. miejscu.

We Wrocławiu nawet w ciągu dnia stężenia przekraczały 100 µg/m3. Stacja pomiarowa przy ulicy Korzeniowskiego w południe wskazywała 152 µg/m3 PM10.

W nocy i wczesnym rankiem najgorzej było na Śląsku. Niedaleko czeskiej granicy, w Raciborzu, o 7 rano było 371 µg/m3 PM10. W ciągu dnia stężenie smogu spadło, ale nadal było bardzo wysokie – około 150 µg/m3.

Skąd się bierze smog?

Za 20 proc. emisji PM10 odpowiada przemysł. Rolnictwo to 12 proc., transport 8, a energetyka - 7. Największym winowajcą są jednak piece starego typu, używane do ogrzewania domów.

Jak podaje Krajowy Ośrodek Bilansowania i Zarządzania Emisjami (dane z 2017 roku), aż 46 wszystkich emisji pyłów PM10 jest wynikiem tak zwanej niskiej emisji, czyli właśnie tej pochodzącej z „kopciuchów”. Stanowi ona również źródło 84 proc. emisji benzo[a]pirenu.

„W [„kopciuchach”] można spalić nie tylko odpady węglowe (muł i miał), ale także zwykłe śmieci, w tym tworzywa sztuczne. Muł i miał węglowy to produkty o wysokiej zawartości siarki, chloru czy popiołu. W wielu krajach węgiel tego typu jest traktowany jako odpad” – podaje Polski Alarm Smogowy (PAS).

W Polsce sprzedaż mułu i miału węglowego będzie zakazana dopiero od 30 czerwca 2020 – tak wynika z rozporządzenia nieistniejącego już Ministerstwa Energii z października 2018 roku. To daje nadzieję, że w następnym okresie grzewczym jakość powietrza wreszcie się poprawi.

Zakaz jednak na niewiele się zda, jeśli w Polsce nadal będziemy grzać „kopciuchami” na węgiel. Albo – co gorsza – wrzucać do nich śmieci.

Temu miał zaradzić rządowy program „Czyste Powietrze”, zakładający likwidację starych palenisk. Według wyliczeń PAS po ponad roku działania programu zrealizowano jedynie 2 procent celu, czyli wymieniono około 60 tys. kopciuchów. Do 2028 roku ma zniknąć aż 3 miliony pieców starego typu. To znaczy, że rocznie powinno się likwidować aż 300 tys. palenisk.

Co zawodzi?

„Skomplikowane procedury oraz niewydolna sieć obsługi beneficjentów powodują, że ludzie miesiącami oczekują na rozpatrzenie wniosków w wojewódzkich funduszach ochrony środowiska, które odpowiadają za przyznawanie dotacji” – mówi szef PAS Andrzej Guła.

Rekordziści na rozpatrzenie wniosku czekali ponad 200 dni roboczych. Kiedy okazuje się, że składający wniosek popełnił gdzieś błąd, całą procedurę trzeba zaczynać od nowa.

Alarm Smogowy już kilkukrotnie apelował do Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, odpowiadającego za „Czyste Powietrze”, o reformę programu. Zdaniem PAS należy jak najszybciej uprościć procedury, a w dystrybucję dotacji włączyć gminy i banki.

„Niezbędne jest uruchomienie wsparcia do wymiany kopciuchów i termomodernizacji w budownictwie wielorodzinnym, zarówno w mieszkaniach komunalnych, jak i prywatnych. Obecnie mieszkańcy kamienic pozbawieni są ze strony rządu jakiegokolwiek wsparcia w tym zakresie” – czytamy na stronie organizacji.

Kuleją również lokalne programy wymian pieców.

PAS sprawdził, ile „kopciuchów” zostało zlikwidowanych w miastach wojewódzkich w latach 2016-2018. Najwięcej kotłów na węgiel i drewno wymieniono w Krakowie – ponad 14 000, na drugim miejscu znalazł się Wrocław z 5 tys. pieców wymienionych w ostatnich trzech latach. Trzecie miejsce to Łódź i 2,5 tys. wymienionych kotłów.

Na szarym końcu listy znajdują się Zielona Góra (75 wymienionych pieców), Olsztyn (69) i Białystok (25).

„Wiele samorządów uznaje, że uruchomienie centralnego programu zwolniło je z obowiązku uczestniczenia w procesie likwidacji kopciuchów. Tak nie jest” – mówi Guła.

Brakuje kontroli

Dodatkowym problemem, utrudniającym walkę ze smogiem, jest nieodpowiedni system kontroli palenisk. „Źródła ogrzewania powinny podlegać obowiązkowej rejestracji i rocznym przeglądom kominiarskim, a dane powinny trafiać do centralnej bazy” – proponuje PAS.

W wielu gminach nie działa straż miejska czy gminna, która mogłaby przeprowadzać kontrole. Ten problem próbuje rozwiązać Sejmik Województwa Małopolskiego. Na początku stycznia Urząd Marszałkowski ogłosił, że chce, aby w każdej mniejszej gminie była straż. Miałaby w ciągu roku wyrywkowo kontrolować 10 proc. domostw, a jednocześnie dyżurować przez całą dobę i reagować na zgłoszenia.

„Ponadto należy wprowadzić normy emisyjne dla kominków i tzw. kóz. Obecnie każdego roku sprzedawanych jest około 100 tys. kominków bez jakichkolwiek ograniczeń emitowanych zanieczyszczeń. (…) kominek na drewno może emitować podobną ilość pyłu, co kocioł na węgiel” – pisze na swojej stronie PAS.

W Krakowie nie można używać kominków na drewno (oraz palić w piecu węglem) od 1 września 2019 roku. Smog jednak dalej dusi mieszkańców – w dużej mierze jest nawiewany z ościennych gmin, które nie wprowadziły jeszcze tak restrykcyjnych zakazów dotyczących ogrzewania domów.

Normy do poprawy?

Polska ma bardzo liberalne normy jakości powietrza. Przy 50 µg/m3 we Francji i Hiszpanii oznacza już poziom ostrzegania mieszkańców. W Polsce jest to norma dobowa. Przy stężeniu pyłów na poziomie 80 µg/m3 Francuzi ogłaszają alarm smogowy. U nas jest to „umiarkowana jakość powietrza”.

We Włoszech i Austrii poziom alarmowania to 75 µg/m3. W Belgii – 70. Na Węgrzech poziom informowania ustalono na 75 µg/m3, a alarmowania – na 100.

W Polsce do niedawna informacje o smogu pojawiały się przy 200 µg/m3, a alarm smogowy – przy 300. W październiku normy zmieniono – 100 i 150 µg/m3 odpowiednio dla poziomów informowania i alarmowania.

Co to oznacza?

Niestety, niewiele. Prawo nie wymusza konkretnych działań związanych z alertami. Władze lokalne mogą same zadecydować, czy wprowadzą np. bezpłatną komunikację miejską, ograniczą ruch samochodowy czy zarządzą dodatkowe kontrole palenisk.

Tymczasem prognozy na rozpoczynający się weekend nie napawają optymizmem. W Warszawie nadal będzie chłodno i bezwietrznie. Podobnie ma być w Krakowie.

Smogowa prognoza IMGW dla województwa małopolskiego przewiduje jeszcze większe stężenia PM10 niż w piątek.