Prawnicy: Agresja Rosji na Ukrainę to zbrodnia, będzie ścigana przez Trybunał Karny i sądy krajowe

Publikujemy stanowisko polskich prawników międzynarodowych dotyczące odpowiedzialności karnej za agresję Rosji na Ukrainę. Do 9 marca 2022 Stanowisko poparło 129 osób, naukowców i praktyków, specjalizujących się w prawie międzynarodowym.

Tytuł i śródtytuły od redakcji.

STANOWISKO POLSKICH PRAWNIKÓW MIĘDZYNARODOWYCH DOTYCZĄCE AGRESJI FEDERACJI ROSYJSKIEJ PRZECIWKO UKRAINIE

Fundamentem aksjologicznym współczesnego porządku międzynarodowoprawnego jest zachowanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, zapewnienie sprawiedliwości i poszanowania podstawowych praw człowieka.

Kolejne działania zbrojne Federacji Rosyjskiej, podejmowane od 24 lutego 2022 roku przeciwko Ukrainie na jej terytorium, rażąco godzą w te wartości. Stanowią naruszenia podstawowych zasad prawa międzynarodowego zawartych w Karcie Narodów Zjednoczonych (KNZ) i wiążących również na podstawie międzynarodowego prawa zwyczajowego.

Naruszenie zakazu groźby i użycia siły zbrojnej

Ze względu na szczególny charakter normy zakazującej groźby lub użycia siły zbrojnej naruszonej przez Federację Rosyjską, państwo to pogwałciło swoje zobowiązania prawne nie tylko w stosunku do Ukrainy, ale także wobec całej społeczności międzynarodowej.

Działania Federacji Rosyjskiej poprzedzające użycie siły zbrojnej przeciwko Ukrainie, a następnie podjęte działania zbrojne stanowią, łącznie i z osobna, naruszenie zakazu groźby i użycia siły zbrojnej przewidzianego w art. 2 ust. 4 Karty NZ, oraz obowiązującej równolegle normy zwyczajowej.

Równocześnie, działania te stanowią naruszenie zasady pokojowego rozwiązywania sporów międzynarodowych przewidzianej w art. 2 ust. 3 KNZ oraz odpowiadającej jej normy zwyczajowej.

Działania zbrojne Federacji Rosyjskiej stanowią naruszenie zakazu użycia siły zbrojnej, gdyż nie wchodzą w zakres żadnego z przewidzianych wyjątków od tej zasady, tj. nie były prowadzone z upoważnienia Rady Bezpieczeństwa ONZ na podstawie rozdziału VII KNZ, ani w samoobronie na podstawie art. 51 KNZ oraz równolegle obowiązującej normy zwyczajowej.

Ukraina nie napadła ani nie zamierzała napaść

Nie stanowiły bowiem odpowiedzi na napaść zbrojną ze strony Ukrainy – taka sytuacja nie miała miejsca w rzeczywistości. Nie istniało również ryzyko nieuchronnej napaści zbrojnej ze strony Ukrainy, co wyklucza powołanie się nawet na sporną we współczesnym prawie międzynarodowym koncepcję samoobrony uprzedzającej (wyprzedzającej).

Podstawy działań zbrojnych Federacji Rosyjskiej przeciwko Ukrainie nie stanowi także „zaproszenie” wystosowane przez władze tzw. Donieckiej Republiki Ludowej (DRL) i tzw. Ługańskiej Republiki Ludowej (ŁRL), których państwowość Federacja Rosyjska uznała z powołaniem się na prawo do samostanowienia narodów.

Czynności te pozostają prawnie bezskuteczne, gdyż nie znajdują żadnego uzasadnienia w faktach oraz we współczesnym prawie międzynarodowym i tym samym naruszają integralność terytorialną Ukrainy.

Z wnioskiem o interwencję zbrojną na swoim terytorium i do tego terytorium ograniczoną, zwracać się mogą tylko prawowite i efektywne władze danego państwa korzystające z uznania międzynarodowego (interwencja na zaproszenie).

Z tych samych względów tzw. DRL i tzw. ŁRL nie były władne skutecznie zwrócić się do Federacji Rosyjskiej o podjęcie działań zbrojnych przeciwko Ukrainie na podstawie prawa do samoobrony zbiorowej.

Niezależnie od powyższego, należy zauważyć, że samoobrona – zarówno indywidualna, jak i zbiorowa – podlega zawsze daleko idącym ograniczeniom wytyczanym przez zasady konieczności i proporcjonalności podjętych działań w stosunku do odpieranej napaści zbrojnej.

Działania Rosji to agresja

W związku z powyższym, działania zbrojne Federacji Rosyjskiej przeciwko Ukrainie stanowią agresję w rozumieniu, odzwierciedlającej wiążące prawo zwyczajowe, Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 3314 (XXIX) z 1974 roku.

Definiuje ona agresję jako „użycie siły zbrojnej przez państwo przeciwko suwerenności, integralności terytorialnej lub niepodległości politycznej innego państwa, albo w inny sposób niezgodny z KNZ” (art. 1 Aneksu do Rezolucji).

Zakaz agresji stanowi normę bezwzględnie wiążącą (ius cogens) i mającą charakter erga omnes (skuteczną wobec społeczności międzynarodowej jako całości).

Sankcje są legalne

Sankcje zastosowane wobec Federacji Rosyjskiej są legalne ze względu na dokonany akt agresji, który pociąga za sobą międzynarodową odpowiedzialność państwa. Od agresji jako aktu państwa trzeba odróżnić zbrodnię agresji, rozumianą jako czyn jednostki, który podlega odpowiedzialności międzynarodowokarnej (szerzej patrz niżej).

To napaść zbrojna

Równocześnie, działania zbrojne Federacji Rosyjskiej kwalifikują się jako napaść zbrojna w rozumieniu art. 51 KNZ i na podstawie równolegle obowiązującej normy zwyczajowej. W związku z powyższym, zbrojna odpowiedź Ukrainy stanowi zgodną z prawem międzynarodowym samoobronę.

Prawo do samoobrony

W art. 51 KNZ mowa jest nie tylko o indywidualnym prawie do samoobrony, ale także prawie do samoobrony zbiorowej. Dlatego też ewentualna pomoc zbrojna udzielana państwu, które padło ofiarą napaści zbrojnej, okazana na jego prośbę, jest w pełni legalna i wpisuje się w ramy samoobrony zbiorowej.

Przywoływana wyżej Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego nr 3314 (XXIX) jako akt agresji wymienia również udostępnianie własnego terytorium do dokonania agresji przez państwo trzecie. Tym samym Białoruś, z której terytorium nastąpił atak części sił zbrojnych Federacji Rosyjskiej na Ukrainę, jest odpowiedzialna za agresję i w związku z tym także wobec Białorusi mogą i powinny być podjęte odpowiednie przeciwśrodki.

Czego Rosji nie wolno

Działania zbrojne między Federacją Rosyjską a Ukrainą są z prawnego punktu widzenia międzynarodowym konfliktem zbrojnym, do którego znajdują zastosowanie przepisy czterech konwencji genewskich o ochronie ofiar wojny z 1949 r. oraz pierwszy protokół dodatkowy z 1977 r. do tych konwencji, a także normy zwyczajowego międzynarodowego prawa humanitarnego.

W międzynarodowym konflikcie zbrojnym obowiązuje szereg reguł, spośród których przywołujemy następujące:

• zakazane jest atakowanie ludności cywilnej i obiektów cywilnych;
• ataki muszą być ograniczone wyłącznie do celów wojskowych;
• zakazane jest przeprowadzanie ataków, w których atakujący nie czyni rozróżnienia między celami wojskowymi a obiektami i osobami cywilnymi;
• ranni i chorzy powinni być zbierani i leczeni;
• szpitale, wszelkiego rodzaju placówki pomocy medycznej, tak jak i personel medyczny, podlegają ochronie;
• kombatanci, którzy znaleźli się w rękach nieprzyjaciela mają prawo do statusu jeńca wojennego;
• jeńcy wojenni są chronieni, także przed ciekawością publiczną;
• zakazane jest używanie wszelkich metod i środków prowadzenia walki, które mogą powodować zbędne cierpienie;
• zabronione jest również stosowanie takich metod i środków, które wywołują rozległe, długotrwałe, i poważne szkody w środowisku naturalnym lub po których można oczekiwać, że takie szkody wywołają.

Nawet jeśli Federacja Rosyjska nie jest stroną konwencji zakazujących użycia min przeciwpiechotnych lub broni kasetowej, to taka broń jest uznawana za niehumanitarną, ponieważ może powodować zbędne cierpienia.

Ponadto, broni zapalającej, w tym pocisków termobarycznych, których użycie przypisuje się Federacji Rosyjskiej w trwającym konflikcie zbrojnym, nie wolno używać w pobliżu osób cywilnych.

Wobec publicznych gróźb prezydenta Federacji Rosyjskiej o użyciu broni nuklearnej należy podkreślić, że Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości uznał użycie broni nuklearnej za sprzeczne z podstawowymi zasadami humanitarnymi.

Trybunał ten stwierdził, że użycie takiej broni byłoby dopuszczalne tylko w sytuacji, gdy zagrożona byłaby egzystencja państwa, a takie zagrożenie nie istnieje w przypadku Federacji Rosyjskiej.

Prawa człowieka na wojnie

W konfliktach zbrojnych oprócz międzynarodowego prawa humanitarnego obowiązują równolegle normy gwarantujące podstawowe prawa człowieka, w tym prawo do życia oraz zakaz tortur.

W trakcie konfliktu zbrojnego może dochodzić do arbitralnych działań naruszających podstawowe prawa człowieka. Naruszenia te mogą stać się przedmiotem postępowań wszczynanych skargą indywidualną lub międzypaństwową przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka lub przed innymi międzynarodowymi organami ochrony praw człowieka (na przykład Komitetem Praw Człowieka).

Zbrodnia agresji

Federacja Rosyjska dokonała aktu agresji, zaś członkowie jej władz na czele z prezydentem dopuścili się zbrodni agresji. Choć zbrodnia agresji została zdefiniowana w Rzymskim Statucie Międzynarodowego Trybunału Karnego (MTK), to ani Federacja Rosyjska, ani Ukraina nie są stronami Statutu Trybunału, ani tym bardziej nie ratyfikowały poprawek do Statutu dotyczących definicji zbrodni agresji i warunków wykonywania jurysdykcji w stosunku do tej zbrodni.

Międzynarodowy Trybunał Karny może wykonywać jurysdykcję odnośnie do toczącego się konfliktu zbrojnego wobec sprawców zbrodni wojennych, zbrodni przeciwko ludzkości i ludobójstwa popełnionych w Ukrainie, na podstawie deklaracji tego państwa z 8 września 2015 r. uznającej kompetencję Trybunału w stosunku do wydarzeń mających miejsce w Ukrainie po dniu 20 lutego 2014 r.

Jurysdykcja MTK

Jurysdykcja MTK obejmuje nie tylko osoby, które te zbrodnie popełniają, ale także osoby, które zlecają ich popełnienie, namawiają do nich, czy przyczyniają się do ich popełnienia w jakikolwiek inny sposób. Odpowiedzialność dotyczy także prezydenta, ministra spraw zagranicznych i premiera, gdyż ich immunitety nie stanowią przeszkody w postępowaniu przed Trybunałem.

Prokurator MTK wyraził gotowość prowadzenia śledztwa dotyczącego sytuacji w Ukrainie. Nic też nie stoi na przeszkodzie, aby państwa wszczynały własne dochodzenia na podstawie jurysdykcji uniwersalnej, dokumentując zbrodnie międzynarodowe popełniane na terytorium Ukrainy.

Takie postępowanie nie tylko może wspomóc MTK przez dostarczanie dowodów, ale także doprowadzić do prowadzenia alternatywnych, krajowych postępowań sądowych wobec niższych rangą sprawców, a w rezultacie do efektywnego osądzenia sprawców zbrodni w Ukrainie.

Podkreślamy, że osądzanie popełnionych zbrodni nie będzie skuteczne bez szerokiego wsparcia jurysdykcji krajowych zarówno w zakresie własnej dokumentacji popełnianych zbrodni i prowadzonych postępowań karnych w odniesieniu do sprawców zbrodni, jak i ewentualnej współpracy z MTK.

Zwracamy także uwagę na to, że skoro Trybunał nie może osądzić zbrodni agresji, to szczególną rolę mogą odegrać w tym zakresie sądy krajowe tych państw, które mają odpowiednie przepisy wewnętrzne pozwalające na ściganie winnych agresji.

Dokonane w przeszłości przez inne państwa naruszenia prawa międzynarodowego, w tym zakazu użycia siły zbrojnej, nie uzasadniają jego naruszeń obecnie i w przyszłości. Skutkują natomiast odpowiedzialnością międzynarodowoprawną państwa dokonującego naruszenia obowiązującej normy.

Odpowiedzialność taką winna ponieść Federacja Rosyjska za dokonanie napaści zbrojnej na Ukrainę. Wyrażamy przy tym przekonanie, że brak odpowiednio stanowczego potępienia przez społeczność naukową naruszeń prawa międzynarodowego w przeszłości, nie powinien powstrzymywać jej od reagowania na naruszenia, które mają miejsce obecnie.

Niniejszym solidaryzujemy się z ukraińskimi prawnikami międzynarodowymi i deklarujemy wszelkie wsparcie i pomoc w podejmowaniu działań prawnych mających na celu pociągnięcie do odpowiedzialności międzynarodowej zarówno państwa rosyjskiego, jak i jednostek odpowiedzialnych za naruszenia norm prawa międzynarodowego.

Równocześnie wyrażamy głęboki szacunek dla tych rosyjskich prawników międzynarodowych, którzy nie bacząc na grożące im konsekwencje, mieli odwagę, aby zaprotestować przeciwko naruszeniom prawa międzynarodowego dokonywanym przez państwo, którego są obywatelami.

4 marca 2022 r.

Sygnatariusze

• Władysław Czapliński
• Anna Czaplińska
• Patrycja Grzebyk
• Michał Kowalski
• Jerzy Kranz
• Roman Kwiecień
• Jerzy Menkes
• Karolina Wierczyńska
• Anna Wyrozumska
• Ewelina Cała-Wacinkiewicz
• Artur Kozłowski
• Bartłomiej Krzan
• Wojciech Szczepan Staszewski
• Magdalena Matusiak-Frącczak
• Tomasz Lachowski
• Anna Głogowska-Balcerzak
• Izabela Skomerska
• Jan Barcz
• Brygida Kuźniak
• Kaja Kowalczewska
• Joanna Nowakowska-Małusecka
• Ewa Kamarad
• Aleksandra Szczerba
• Marek Martyniszyn
• Paweł Filipek
• Grzegorz Zbińkowski
• Paweł Czubik
• Rafał Kownacki
• Piotr Szwedo
• Konrad Marciniak
• Katarzyna Myszona-Kostrzewa
• Michał Balcerzak
• Piotr Łubiński
• Beata Faracik
• Elżbieta Hanna Morawska
• Agnieszka Kunert-Diallo
• Genowefa Grabowska
• Aleksander Cieśliński
• Krzysztof Parulski
• Marcin Kałduński
• Andrzej Jakubowski
• Wojciech Burek
• Rafał Szewczyk
• Dagmara Kuźniar
• Marcin Marcinko
• Maria Frankowska
• Przemysław Tacik
• Łukasz Dawid Dąbrowski
• Dobrosława Budzianowska
• Piotr Uhma
• Michał Stępień
• Hanna Schreiber
• Dorota Garstka
• Mieczysława Zdanowicz
• Izabela Kraśnicka
• Przemysław Osóbka
• Julia Kapelańska-Pręgowska
• Robert Grzeszczak
• Elżbieta Dynia
• Agata Wnukiewicz-Kozłowska
• Maria M. Kenig-Witkowska
• Anna Przyborowska-Klimczak
• Tomasz Kamiński
• Joanna Ryszka
• Artur Nowak-Far
• Joanna Gomuła
• Jacek Skrzydło
• Aleksandra Mężykowska
• Łukasz Gruszczyński
• Magdalena Półtorak
• Anna Gołębiowska
• Andrzej Bisztyga
• Barbara Stępień
• Joanna Markiewicz-Stanny
• Anna Pudło-Jaremek
• Tadeusz Gadkowski
• Marek Wasiński
• Michał Skwarzyński
• Anna Kosińska
• Remigiusz A. Henczel
• Anna Zawidzka-Łojek
• Maciej Żenkiewicz
• Piotr Stanisz
• Marek Żylicz
• Kamil Strzępek
• Przemysław Roguski
• Patrycja Dąbrowska-Kłosińska
• Magdalena Słok-Wódkowska
• Piotr Milik
• Agnieszka Doczekalska
• Adam Daniel Rotfeld
• Marek Zieliński
• Grażyna Baranowska
• Lidia Brodowski
• Dawid Stadniczeńko
• Barbara Mikołajczyk
• Katarzyna Widlas
• Tomasz Srogosz
• Paulina Krukowska-Siembida
• Przemysław Saganek
• Dagmara Kornobis-Romanowska
• Adam Wiśniewski
• Rudolf Ostrihansky
• Anna Zbaraszewska
• Pénélope Tomaszewski-Guillon
• Paweł Kwiatkowski
• Katarzyna Sękowska-Kozłowska
• Szymon Zaręba
• Katarzyna Randzio-Sajkowska
• Michał Sajkowski
• Krzysztof Drzewicki
• Marcin Górski
• Maria Woźniak-Malczewska
• Agata Kleczkowska
• Szymon Kucharski
• Agnieszka Szpak
• Agata Winkiel Skóra
• Natalia Cwicinskaja
• Monika Szwarc
• Leszek Stadniczeńko
• Maria Masłowiec
• Katarzyna Urszula Gałka
• Anastazja Gajda
• Marta Szuniewicz-Stępień
• Malwina Ewa Kołodziejczak
• Rafał Tarnogórski
• Stanisław Biernat