Chmura znad Czarnobyla - kolejna dezinformacja, którą straszono Polaków. Wiemy, skąd się wzięła

W ostatnich dniach nad Polską nie pojawiła się radioaktywna chmura. Nie wzrosło skażenie powietrza, wywołane pożarem w okolicach Czarnobyla. Nie wybuchł również reaktor jądrowy w Narodowym Centrum Badań Jądrowych w Świerku.

Wszystkie artykuły, filmy oraz przesyłane w postaci łańcuszków wiadomości prywatne na ten temat, które pojawiły się w ostatnich dniach w Polsce, są nieprawdziwe. Po raz kolejny staliśmy się ofiarami masowej dezinformacji.

Ciocia z instytutu w Świerku powiedziała…

„W Instytucie Badań Jądrowych przekazano pracownikom zalecenia, by nie wychodzili na dwór, nie wietrzyli mieszkań, usunęli z balkonów rośliny i kwiaty, jeśli to możliwe. W sobotę i niedzielę (18 i 19 kwietnia) ma przejść przez Polskę (nie wiadomo jeszcze, przez które regiony) chmura radioaktywna znad Czarnobyla (w związku z trwającymi tam od 4 kwietnia pożarami wokół nieczynnego reaktora atomowego). Tak więc nie wietrzcie pościeli, nie opalajcie się i nie przebywajcie na powietrzu bez ważnej przyczyny”.

Takie i podobne informacje rozsyłane były w Polce za pomocą komunikatorów, jako wiadomości prywatne, od czwartkowego popołudnia (16 kwietnia). To klasyczny łańcuszek – znajomy powiadamiał znajomego, znajoma znajomą.

Czasem, jak w powyższym przykładzie, powoływano się na wiedzę z Instytutu w Świerku (i pracującą w nim znajomą, ciocię, wujka etc.), w innych przypadkach na: strażaka, lekarza, wojskowego, wójta, znajomą pracująca w stacji pomiarowej, celniczkę ze wschodniej granicy. „Wskaźniki radioaktywności skaczą w Świerku” – można było przeczytać w kolejnych wiadomościach.

Nowi odbiorcy dzielili się wiedzą ze swoimi znajomymi i rodzinami, często także publikowali „newsa” w mediach społecznościowych.

W sobotę informacje o promieniotwórczej chmurze pojawiły się w ponad 8,5 tys. wzmianek w sieci, o Czarnobylu – w 17 tys. wzmianek. Choć jednocześnie władze i media dementowały „newsa”, szerzył się on nieprzerwanie.

Oficjalne komunikaty władz często kwestionowano: „podczas wybuchu reaktora w Czarnobylu w 1986 roku też najpierw zaprzeczano, że nie ma żadnego promieniowania, i co?” – ten argument pojawiał się najczęściej.

Pożary na Ukrainie są prawdziwe

Ustalmy stan faktyczny. Rzeczywiście, w Ukrainie w okolicach zamkniętej strefy wokół dawnej elektrowni atomowej w Czernobylu doszło w kwietniu do poważnych pożarów. Mimo wysiłków strażaków 13 kwietnia ogień był w odległości zaledwie 2 km od składu z odpadami promieniotwórczymi i od elektrowni.

Następnego dnia sytuację opanowano. Jednak pod koniec tygodnia pojawiły się nowe miejsca zagrożenia – tym razem ogień przesuwał się w kierunku zamkniętej strefy od strony Żytomierza, a nie – jak wcześniej – Prypeci. To skutek silnego wiatru zachodniego, którego w ostatnim tygodniu doświadczaliśmy też w Polsce.

Strefa zamknięta wokół dawnej elektrowni atomowej to obszar, gdzie promieniowanie wciąż przekracza dopuszczalne normy. Obawiano się, iż pożar buszujący na napromieniowanych terenach zwiększy skażenie powietrza, a to wraz z wiatrem przesunie się nad obszary zamieszkane.

Niepokój wywołało m.in. nagranie, które dwa tygodnie temu opublikował na Faceobooku Jegor Firsow, szef ukraińskiej służby kontroli ekologicznej – pokazał on licznik Geigera, którym zmierzył promieniowanie w miejscu pożaru, 2 km od elektrowni w Czarnobylu.

Licznik wskazał 2,3 mikrosiwerty (jednostki określające poziom promieniowania), gdy norma wynosi 0,14 mikrosiwerta. „Ale taka sytuacja jest tylko w środku pożaru” – zaznaczył w swoim poście Firsow.

Kilka dni później w ukraińskiej telewizji Firsow wyjaśniał, że w Kijowie odczyty wskazują, iż promieniowanie jest w normie i mieszkańcy są bezpieczni.

Trzeba przy tym pamiętać, że w zamkniętej strefie wokół Czarnobyla radiacja jest wyższa cały czas – właśnie dlatego nie można się tam osiedlać. Porównując odczyt z licznika Firsowa do odczytów, które w tej strefie w 2008 r. wykonał dr inż. Krzysztof Fornalski (ekspert z dziedziny fizyki radiacyjnej, współpracujący z Narodowym Centrum badań Jądrowych w Świerku), okaże się, że Firsow i tak był w miejscu o niskim skażeniu.

Fornalski w opuszczonym mieście Prypeć przy gruncie zanotował aż 5 mikrosiwertów – czyli dwa razy więcej niż Firsow na nagraniu prezentowanym na FB. Warto przy tym wiedzieć, że 100 mikrosiwertów (a więc ponad 40 razy więcej niż na filmie Firsowa) to średnia dawka promieniowania, jaką przyjmujemy podczas prześwietlenia klatki piersiowej, a 400 mikrosiwertów to dawka typowa dla mammografii.

Mimo pożarów skażenie powietrza nie wzrosło

Niesiony znad palących się lasów dym spowodował w Kijowie silnie zanieczyszczenie powietrza (ale nie skażenie!), dlatego zalecano tam niewychodzenie z domów i nieotwieranie okien.

Monitorowano poziom promieniowania, informowano, że nie przekracza ono dozwolonych norm. Nie było jednak mowy o możliwości podwyższenia promieniowania nad Polską, ponieważ nawet gdyby pożar podniósł poziom promieniowania, to i tak silny zachodni wiatr spychał powietrze znad palących się lasów nad wschodnią Ukrainę i Rosję, a nie nad nasz kraj.

Państwowa Agencja Atomistyki także informowała, że sytuacja radiacyjna w Polsce pozostaje w normie i nie ma żadnego zagrożenia dla zdrowia Polaków.

W sobotę komunikat wydało też Ministerstwo Klimatu. Mimo to fałszywa informacja o zagrożeniu promieniowaniem dotarła do tysięcy Polaków i wywołała przerażenie.

Prześledziłam rozchodzenie się w sieci informacji o radioaktywnej chmurze nad Europą i Polską. Okazało się, że ten fake dotarł do nas z zagranicy. Do pierwszych polskich relacji, które ukazały się na anonimowych kanałach informacyjnych, także wykorzystano zagraniczne materiały.

Przy czym już wcześniej nastroje społeczne podbijały różne polskie media, publikując artykuły z tytułami utrzymanymi w alarmistycznym tonie, np.: „Radioaktywny pył z Czarnobyla w powietrzu! Grozi nam katastrofa?” (Super Express), „Pożar w Czarnobylu coraz bliżej skażonej strefy. Radioaktywna chmura dotrze na Podkarpacie?” (Nowiny24)

W artykułach wyjaśniano, że nic nam nie grozi, ale znaczna większość internautów niestety czyta jedynie nagłówki. Podłoże do wywołania silnego niepokoju było więc przygotowane na długo przed tym, zanim łańcuszek prywatnych wiadomości zaczął się rozprzestrzeniać.

Co pokazuje licznik Geigera z materiału AFP?

6 kwietnia francuska agencja prasowa AFP zamieściła na swoim kanale YT film o pożarach w pobliżu Czarnobyla. To głównie obrazy pożaru, z kilkusekundowym ujęciem licznika Geigera, mierzącego promieniowanie jonizujące na tle palącego się lasu.

Na liczniku jest napis „Chornobyl-tour.ua”. Wskazanie widoczne na ekranie licznika to 0,33 mikrosiwerta na godzinę. Jeśli wrócimy do artykułu Krzysztofa Fornalskiego (cytowany wcześniej), okaże się, że promieniowanie w centrum Warszawy wynosi ok. 0,2 mikrosiwerta na godzinę. (To nie świadczy źle o Warszawie, w środowisku naturalnym istnieje naturalne promieniowanie, odbierane przez dozymetry).

Widoczny na filmie licznik pokazuje więc niski poziom promieniowania i jest dowodem na to, że nie ma zagrożenia. O tym wspomina zresztą AFP w opisie nagrania – że ukraińskie władze podkreślają, iż pożar nie spowodował gwałtownego wzrostu promieniowania.

Ten sam film 6 kwietnia opublikował też portal brytyjskiego tabloidu "Daily Mail". Tyle że tam w opisie pojawiła się już informacja o „odblokowaniu” wysokiego promieniowania w zamkniętej strefie wokół Czarnobyla, przez pożary właśnie.

To samo ujęcie licznika, wskazującego 0,33 mikrosiwerta, wykorzystano również w filmie o pożarach w Czarnobylu, zamieszczonym przez kanadyjski portal Global News. Zamieszczony tutaj podpis świadczył o rosnącym zagrożeniu skażeniem: „Poziom promieniowania w pobliżu reaktora jądrowego w Czarnobylu na Ukrainie wzrósł znacznie powyżej normy”.

Przypomnijmy – sfilmowany licznik Geigera wskazywał poziom promieniowania niewiele wyższy od tego, który na co dzień jest w centrum Warszawy.

Anonimowy blog i 1400 udostępnień na FB

W opisanych materiałach nie wspominano o radioaktywnej chmurze. Ten temat pojawił się dopiero 11 kwietnia. Na portalu brytyjskiej Polonii Polish Telegraph opublikowano tekst zatytułowany: „Czarnobyl w płomieniach! To podpalenie! Dokąd zmierzają chmury dymu i czy są radioaktywne?”.

Zamieszczono w nim linki do wszystkich trzech filmów. Zaś do informacji, że do tej pory nie odnotowano podniesienia poziomu radioaktywności, dodano zdanie: „Innego zdania są niezależni badacze, którzy twierdzą, że w oddalonym o 60 mil (97 km) Kijowie poziom radioaktywności podniósł się 16-krotnie”. Niestety, źródeł nie podano.

Tego samego dnia na anonimowym blogu Polityka News zamieszczono tekst „Pożar w skażonej strefie w Czarnobylu. Radioaktywna chmura jednak szkodliwa”.

Tu akurat jednym z głównych źródeł informacji był materiał z rosyjskiej telewizji RT.com, ale zamieszczono też film z Global News. Co ciekawe, w samym artykule nie ma ani słowa o radioaktywnej chmurze, w jednym zdaniu wspomniano o dymie z ukraińskiego pożaru i ewentualnym możliwym „delikatnym pogorszeniu stanie powietrza”.

Wspomniano za to o nagraniu Jegora Firsowa – tym z licznikiem wskazującym 2,3 mikrosiwerty, czyli 16-krotne podwyższenie normy promieniowania. Ani słowem nie wspomniano natomiast o tym, że zamkniętej strefie promieniowanie jest stale od awarii z roku 1986 podwyższone, i to znacznie bardziej niż na liczniku Firsowa, a pożary nie mają z tym żadnego związku.

Artykuł z anonimowego bloga Polityka News został udostępniony na Facebooku 1400 razy, także na dużych grupach. Informacja o szkodliwej radioaktywnej chmurze zaczęła się rozchodzić.

Niebieska chmura na You Tube

Tego samego dnia w sieci pojawiło się nagranie, przedstawiające symulację przesuwania się radioaktywnej chmury z Czernobyla.

Tym razem zamieścił je anonimowy kanał You Tube Poland News. Do niedzieli obejrzano je 275 tys. razy. Trudno powiedzieć, ile razy link do filmu został opublikowany na Facebooku, jest bowiem prawdopodobnie blokowany przez FB, jednak wyniki analizy sieci nie pozostawiają wątpliwości – był bardzo popularny.

Tyle że wyjątkowo dezinformujący. Na video widać wielką, niebieską chmurę, przemieszczającą się nad mapą Europy. Legenda opisująca obraz, słabo widoczna, jest w języku ukraińskim. Trudno ją zrozumieć także z powodu braku fachowej wiedzy. Trzeba mocno wytężyć wzrok, by zauważyć, że symulacja pokazuje przesuwanie się owej chmury w okresie od 5 do 11 kwietnia.

Wczytując się w opis można było zauważyć, że na filmiku pokazano koncentrację w powietrzu pierwiastka Cez-137, w jednostkach: bekerele na metr sześc. Jak wyjaśnia rzeczywiście fachowy fanpage „Napromieniowani”, bekerele to jednostki, w których mierzy się radioaktywność.

Dopuszczalna roczna norma dla Cezu-137 to 80 tys. bekereli. Na symulacji zaś widać (obrazuje to niebieski kolor chmury), że

Nawet więc gdyby uznać tę symulację (anonimową, przypomnijmy) za wiarygodną, wynika z niej, że zagrożenia nie ma, a szkodliwe promieniowanie nie wzrasta. Ale do tego trzeba wiedzy i wprawnego oka oraz chęci sprawdzenia szczegółów.

Bez tego film staje się zapowiedzią apokalipsy w postaci groźnej chmury. Tak zresztą zatytułowano symulację: „Radioaktywna chmura poleciała w wyniku pożaru w Czarnobylu 2020”, i opublikowano ją bez jakiegokolwiek komentarza.

Poland News, kanał YT, na którym opublikowano ten materiał, założony w 2017 roku, nie był do tej pory zbyt popularny. Można na nim znaleźć pełen wybór teorii spiskowych rozpowszechnianych w Polsce i na świecie, od wywoływania nowotworów przez technologię 5G poczynając, na lądowaniu UFO kończąc.

Terminy w przerażających przekazach - niespójne

Symulację, informację o przekroczeniu norm promieniowania opublikowaną przez Firsowa i zdjęcie licznika Geigera z materiału AFP zebrał w jedną publikację Andrzej Kumor z portalu goniec.net i opublikował także 12 kwietnia, tytułując artykuł: „Pożar lasu w Czernobylu powoduje radioaktywną chmurę nad Europą”.

Goniec.net to portal kanadyjskiej Polonii, z hasłem przewodnim „Silni wiarą”, prezentujący bardzo prawicowe poglądy, reklamowany od jakiegoś czasu przez portal kresy.pl – silnie antyukraiński. Artykuł o chmurze nad Czarnobylem zdobył aż 21 tys. odsłon, a na FB został udostępniony 2,4 tys. razy.

Te trzy publikacje: z portalu goniec.net, anonimowego bloga Polityka News i anonimowego kanału YT Poland News, rozchodząc się w sieci, zbudowały podstawę do wywołania efektu przerażenia radioaktywną chmurą wśród Polaków.

A od 16 kwietnia spotęgowano ów stan, wysyłając prywatne wiadomości na Meesengerze, WhatsAppie i za pomocą sms-ów.

Wystarczyłoby przeanalizować wszystko razem, by zauważyć, że między przekazami nie ma spójności czasowej: według rozsyłanych wiadomości chmura miała nadejść nad Polskę w ten weekend, 18 i 19 kwietnia, według symulacji chmura przechodziła nad Polską między 5 a 11 kwietnia, zaś nagrania z licznikami Geigera pochodziły z 4-6 kwietnia. Gdyby więc straszna chmura miała pojawić się nad Polską, to stałoby się to wcześniej niż pojawiła się pierwsza prywatna wiadomość na ten temat.

Akcja, która miała wywołać panikę?

Informacje o zagrożeniach odbieramy przede wszystkim na poziomie emocji, nie intelektu - dlatego tak łatwo w nie uwierzyć, a tak trudno zdementować. Emocjami kierujemy się też, podejmując w sytuacjach zagrożenia decyzję, na co zareagować, by ochronić życie, a które dane zignorować.

Radioaktywna chmura przemawiała do wyobraźni, ale też – dawała możliwość łatwego ochronienia się przed nią. Wystarczyło przecież, według informacji rozsyłanych w wiadomościach, nie wychodzić z domu i zamknąć okna. To znacznie prostsze niż zabezpieczenie się przed koronawirusem. Ta informacja dawała więc, paradoksalnie, poczucie sprawczości i wpływu na własne życie, aktywizowała do działania, choćby przez udostępniania.

Nie po raz pierwszy łańcuszek wiadomości prywatnych wpłynął na zachowania Polaków w czasie epidemii. Z takim sposobem rozpowszechniania dezinformacji mieliśmy do czynienia już w marcu, zaraz po ogłoszeniu zamknięcia szkół i uczelni przez rząd.

Wtedy „dobrze poinformowani znajomi” ostrzegali, że polskie miasta zostaną zamknięte i otoczone przez wojsko, dlatego trzeba natychmiast zrobić zakupy, bo później nie będzie takiej możliwości. Pisałam o tym, że podobne wiadomości pojawiły się (w różnych okresach) zarówno w Ukrainie, jak i w Irlandii czy USA.

W sobotę w radiu RMF FM Grzegorz Małecki, były szef Agencji Wywiadu, prezes Instytutu Bezpieczeństwa i Strategii stwierdził, że informacja o skażeniu radioaktywnym z Czarnobyla to „zaplanowana akcja, która miała na celu wywołanie paniki”.

Wskazywał też, że sianie paniki w Polsce leży w interesie Rosji, dodał jednak, że dziś trudno typować, kto stoi za tą akcją. Rzeczywiście, tego po prostu nie wiadomo. Musi to być jednak ktoś, kto ma dostęp do numerów telefonów komórkowych jakiejś grupy Polaków, dobrze orientuje się w bieżącej sytuacji oraz w regionalnych realiach (świadczy o tym różnicowanie rozsyłanych wiadomości prywatnych) i chce wpłynąć na nasze zachowania.