Religia jako dopalacz dla ludu. Retoryka zdrady w Polsce, Turcji, USA i Izraelu

Człowiek wychowany w tradycji islamu, judaizmu czy chrześcijaństwa skłonny będzie uważać, że z grzechem nie ma kompromisu, nawet jeśli nie będzie wyciągał z tego krwawych wniosków. A jeśli uda się go przekonać, że jakaś siła polityczna stanowi faktyczną inkarnację dobra, to jej przeciwnicy będą się jawić jako stronnicy zła, z którymi kompromis z definicji nie jest możliwy. Jako zdrajcy właśnie. Dlatego retoryka zdrady jest tak nośna: wystarczy ją uruchomić, by reszta wniosków logicznych na temat natury wroga uruchomiła się sama - pisze Konstanty Gebert* w przenikliwej analizie dla OKO.press.

Oskarżenia o zdradę, skierowane pod adresem opozycji, stanowią stały element politycznego języka PiS.

Można by jeszcze wzruszyć ramionami, gdy Krystyna Pawłowicz, nawet we własnym obozie uchodząca za nieco werbalnie nieumiarkowaną, pisze (26 maja 2016), że „PO, PSL i neopalikoty zwalczający polskość, Polskę i gardzący jej suwerennością NIE MAJĄ PRAWA ZASIADAĆ W POLSKIM SEJMIE! Są nieskrywaną V kolumną obcych interesów w Polsce. Są bezczelnymi zdrajcami rozzuchwalonymi swą dotychczasową bezkarnością. Nienawidzą Polski do trzewi”.

Ewidentna zdrada interesów narodowych

Ale co zdobić z Jackiem Saryuszem-Wolskim, jedynką partii w Warszawie w ostatnich eurowyborach, który zarzuca (26 kwietnia 2019) opozycji „ewidentną zdradę interesów polskich”?

Co zrobić z premierem Morawieckim, który o pomyśle opozycji, by wzmocnić rolę marszałków województw mówi, że "nam niestraszne są pomruki naszych konkurentów politycznych, którzy chcą doprowadzić do fragmentacji Polski, do rozczłonkowania, jak dawne rozbicie dzielnicowe. Nie możemy do tego dopuścić”.

Jak potraktować opowieści Mateusza Morawieckiego o opozycji, która zdradzała interesy Polski:

„Wczoraj, podczas spotkania w Świebodzinie, jedna z uczestniczek powiedziała mi o naszych przeciwnikach politycznych: »Panie premierze, oni przez 25 lat wyprzedawali Polskę, wyprzedawali przemysł, banki, wszystkie przedsiębiorstwa, a teraz chcą sprywatyzować województwa. Nie pozwólcie im na to!«. I my nie pozwolimy im na to!”.

Opozycja zdradzała i nadal zdradza. Przemawiając w Sejmie Morawiecki tak potraktował krytykę Rafała Trzaskowskiego: „Naprawdę nie sądziłem, że ktoś może nie wiedzieć, czy kandyduje na prezydenta Warszawy czy burmistrza Berlina. A może to polityka PO? Może zamiast nowoczesnej Polski, zamiast Centralnego Portu Komunikacyjnego wy chcecie portu w Berlinie?”. Premier sprecyzował kierunek narodowej zdrady, używając "niemieckiej insynuacji".

I co począć zwłaszcza ze słowami prezesa partii Jarosława Kaczyńskiego, który określał zwolenników opozycji mianem „gorszego sortu Polaków”, porównywalnego z „agentami Gestapo”, i który twierdzi, że opozycja „stoi tam, gdzie ZOMO”?

To już nie są lapsusy pojedynczych polityków. To linia programowa.

Czy to narracja europejskiej populistycznej prawicy?

Retoryka ta tym jest dziwniejsza, że wątpliwe jest, by przynosiła polityczne korzyści. Wprawdzie zapewne służyć ona może wzmocnieniu poczucia słuszności i prawości dokonanego politycznego wyboru wśród zwolenników PiS, to przecież efekt ten można też osiągnąć mniejszym kosztem politycznym. Wypowiedzi takie bowiem zrażają potencjalnych wyborców partii swym ewidentnie krzywdzącym li fałszywym charakterem, i należą do klasycznego repertuaru zwrotów retorycznych, których każdy polityk winien unikać.

Przeciwnie, jest w dobrym tonie podkreślanie, że się przeciwników o zdradę nie podejrzewa. „Jestem przeciwny nazywaniu zdrajcami osób, które się ze mną nie zgadzają” oznajmił niedawno premier Izraela Benjamin Netanjahu, dystansując się tym samym od twitterowej wypowiedzi swego syna o takiej właśnie treści.

Co więcej, zarzuty te są z reguły jednostronne. Podczas gdy politycy opozycji z równym, co politycy koalicji entuzjazmem oskarżają przeciwników o kłamstwo, nieuczciwość, czy ignorowanie wyborców (z różną wiarygodnością w konkretnych przypadkach), to oskarżenia o zdradę ze strony opozycji raczej nie padają, a jeżeli już, to raczej w metaforycznym kontekście „zdrady nadziei” itp. Wyjątek stanowią tu jedynie partie i politycy na prawo od PiS, którzy z równym upodobaniem zarzucają partii rządzącej rzeczywistą zdradę, tak jak ta oskarża o to opozycję centrową czy lewicową.

Ani przywódczyni francuskiego Rassemblement National Marine Le Pen, ani wódz włoskiej Ligi, wicepremier Matteo Salvini nie odwołują się do takiej retoryki. Unika jej także najbliższy Kaczyńskiemu i jego partii premier Węgier Victor Orbán: choć jego wystąpienia zawierają insynuacje dające się w ten sposób interpretować, to sam zarzut w nich nie pada, a przywódca FIDESZ-u lubi wykazywać, że słowa „zdrajca” jednak nie używa. Czyżbyśmy więc mieli do czynienia z polską jedynie specyfiką?

Prezydent Turcji: To wszystko zdrajcy

Też nie, zarzut zdrady stawiany rzeczywistym czy domniemanym przeciwnikom i krytykom jest bowiem podstawowym elementem propagandy każdej dyktatury. Polska jednak dyktaturą nie jest, a w każdym razie jeszcze nie. Jest wszelako, w swej nienawistnej retoryce upatrującej w opozycji zdrajców, w Unii raczej izolowana. Za to analogiczne zarzuty usłyszeć można w niektórych demokratycznych krajach do Unii nie należących.

Swych przeciwników o zdradę i służenie obcym interesom systematycznie oskarża prezydent Turcji Recep Tayyip Erdoğan. Retoryki tej nie można jedynie przypisać konsekwencjom ani krwawo udaremnionej próby zamachu stanu z 2017 roku, ani trwającemu od dziesięcioleci konfliktowi z kurdyjską mniejszością – choć zapewne byli politycy, którzy opowiedzieli się po stronie puczystów lub po stronie kurdyjskiej PKK, tym samym uzasadniając, być może, określenia ich tym epitetem. Ale kiedy na przykład w marcu 2014 roku obecny prezydent, a wówczas premier, stwierdził, mówiąc na wiecu o swych przeciwnikach politycznych: „To wszystko zdrajcy!”, zamachu jeszcze nie było, a z PKK Erdoğan prowadził negocjacje pokojowe.

Utożsamianie odmiennych poglądów politycznych ze zdradą było więc jedynie odzwierciedleniem sposobu myślenia tureckiego polityka. W kolejnych latach ten sposób myślenia się jedynie nasilił, i w 2017 roku prezydent wzywał już do tego, by „wszystkim zdrajcom oderżnąć głowy”. Jego wzburzenie można zapewne usprawiedliwić niedawną próbą zamachu stanu, ale oskarżenia o zdradę trwają nadal, choć pusz został pokonany, około 40 tysięcy osób podejrzanych o wspieranie go siedzi w więzieniu, a dalszych sto tysięcy straciło pracę. Podobną retoryką posługują się też inni politycy rządzącej AKP i popierające partię media.

W Izraelu lewicowcy zapominają, co to znaczy być Żydem

W Izraelu sytuacja jest o tyle odmienna, że – jak widzieliśmy – premier Netanjahu się od takich zarzutów odcina. Może to mieć związek z faktem, że konflikt z Palestyńczykami, państwami arabskim i oraz Iranem ma charakter egzystencjalny i przypadki rzeczywistej zdrady, nawet wśród arabskich obywateli, są niezwykle rzadkie; oskarżanie o to przeciwników byłoby niezwykle mało wiarygodne.

Nie przeszkadza to jednak politykom w wysuwaniu takich zarzutów: Avigdor Liberman z partii Israel Bejtejnu, podówczas minister spraw zagranicznych, nie zawahał się w 2015 roku przed rzuceniem podejrzenia na lojalność arabskich posłów do Knesetu, i zaznaczył, że „tym, którzy są przeciw nam należy siekierą odrąbać głowy”.

Podobne przykłady można mnożyć, ale casus Libermana jest o tyle znaczący, że polityk ten, który następnie został ministrem obrony i podał się do dymisji na znak protestu przeciwko zbyt jego zdaniem ugodowej polityce premiera Netanjahu wobec Hamasu w Gazie, został przez premiera niedawno oskarżony o „lewicowość”. Stało się to po tym, jak odmówił przystąpienia do formowanej przez Netanjahu po wyborach koalicji, bowiem jego warunki polityczne nie zostały spełnione. Zarzut „lewicowości” w ustach premiera jest bowiem równoznaczny ze zdradą, i został skierowany też wobec kierujących opozycyjną koalicją byłych szefów sztabu.

Rabin z aprobata pokiwał głową a całą scenę nagrał operator telewizji, z czego premier sobie jakoby nie zdawał sprawy. Słowem, „lewicowość” jest zdradą, i nawet arcyprawicowe poglądy nie chronią przed tym oskarżeniem. Liczy się jedynie lojalność wobec władzy.

Donald Trump: zachowanie demokratów zdradzieckie

Być może jednak to, że Turcja i Izrael znajdują się w realnych konfliktach zbrojnych wystarczy, by wytłumaczyć używanie tam przez władzę retoryki zdrady? Ta interpretacja nie wyjaśnia jednak casusu Stanów Zjednoczonych, gdzie prezydent Donald Trump niemal rutynowo oskarża o zdradę już nawet nie tych, którzy się z nim nie zgadzają, ale tych, z którymi to on się nie zgadza.

W 2018 roku uznał, że „można by nazwać zdradzieckim” zachowanie tych Demokratów, którzy go nie oklaskiwali w Kongresie.

Podobnie określił decyzję opublikowania w tym samym roku przez NYT krytykującego go artykułu, a w tym roku krytykę jego antyimigranckich działań na granicy z Meksykiem, oraz krytykę jego kontaktów z Rosją (które zresztą same sprawiały niekiedy wrażenie zdrady). USA, choć mają wojska w Afganistanie i Syrii, nie są w sytuacji konfliktu zbrojnego, a więc hipoteza wojenna okazuje się tu niewystarczająca – i jeszcze bardziej nie przystaje do przypadku polskiego.

Co łączy Polskę, Izrael, USA i Turcję?

Jest jednak jedna cecha, którą te cztery kraje mają wspólną: jest nią znaczenie religii dla ich obywateli. Według sondażu Gallupa przeprowadzonego w 2009 roku, 75 proc. Polaków powiedziało, że religia jest dla nich ważna. Podobnej odpowiedzi udzieliło 82 proc. Turków, 69 proc. obywateli USA, i 51 proc. Izraelczyków.

W UE jedynie w Rumunii wskaźnik ten był jeszcze wyższy: 84 proc., zaś w sąsiadującej z USA i podobnej do nich Kanadzie wynosił on 42 proc.

Izrael z kolei znajduje się w zupełnie innej kategorii: wyniki Gallupa są tylko nieco wyższe niż w demokratycznych państwach świeckich, gdzie retoryka zdrady jednak nie występuje. Ale Izrael państwem świeckim nie jest: religie nie są tam oddzielone od państwa, a tym samym pozostają praktycznie ważne dla wszystkich obywateli (narodziny, śluby, rozwody, pogrzeby, obecność w życiu publicznym), także i tych, którzy osobiście religijni nie są.

Święte księgi trzech religii

W Biblii hebrajskiej czytamy: “Tako rzecze Pan, Bóg Izraela: Niech każdy mąż przypasze swój miecz do uda swego, i przejdziecie tam i z powrotem, od bramy do bramy przez obóz, i niech każdy mąż zabije swego brata, każdy mąż swego przyjaciela, i każdy mąż swego sąsiada” (Wj 32:26). Ten krwawy odwet za grzech Złotego Cielca kosztował życie około trzech tysięcy ludzi.

Do tego nawiązuje Jezus, gdy powiada (Mt. 10:34-36): „Nie sądźcie, że przyszedłem pokój przynieść na ziemię. Nie przyszedłem przynieść pokoju, ale miecz. Bo przyszedłem poróżnić syna z jego ojcem, córkę z matką, synową z teściową; i będą nieprzyjaciółmi człowieka jego domownicy”.

W Koranie (9:5) zaś Bóg poleca Prorokowi wprost: „Zabij bałwochwalców, gdziekolwiek ich znajdziesz”.

Rzecz jasna, wszyscy wyznawcy religii, których Pisma Święte właśnie zacytowałem, jak również niewierzący znawcy tych wyznań, stwierdzą natychmiast, że takie cytaty, wyrwane z kontekstu i pozbawione interpretatorskiej obudowy, są mylące do fałszu – i będą mieli rację.

A jeśli uda się go przekonać, że jakaś siła polityczna stanowi faktyczną inkarnację dobra, to jej przeciwnicy będą się wówczas jawić jako stronnicy zła, z którymi kompromis z definicji nie jest możliwy. Jako zdrajcy właśnie. Dlatego retoryka zdrady jest tak nośna: wystarczy ją uruchomić, by reszta wniosków logicznych na temat natury wroga uruchomiła się sama.

Dziś retoryką zdrady posługuje się część populistycznej prawicy; sto lat temu spotykaliśmy ją raczej po stronie partii komunistycznych. W obu jednak przypadkach partie szeroko rozumianego centrum były pozbawione możliwości odwołania się do niej, bowiem nie były one w stanie uzurpować dla siebie pozycji posiadaczy pełni racji.

Dla tych partii istotą demokratycznej gry sił jest, że pełni racji nie ma nikt, a tym samym konieczny jest pragmatyczny kompromis, by osiągnąć jak największe dobro dla jak największej liczby. Ale ten kompromis właśnie jest nie do przyjęcia dla zwolenników partii skrajnych: nie czyni się kompromisów z grzechem.

Liderzy nie muszą być religijni

Należy tu się zastrzec, że choć religijny establishment może takie partie popierać (Kościół katolicki popiera Kaczyńskiego i PiS, sunnicki establishment – Erdoğana i AKP, partie religijne Netanjahu i Likud, chrześcijańscy fundamentaliści Donalda Trumpa i partię republikańską), to sam przywódca nie musi być wzorem religijnych cnót.

Z wymienionych jedynie Erdoğan jest osobiście pobożny, choć zarazem jest winien cierpień ogromnej liczby swych współwyznawców, prześladowanych za ich domniemaną rolę w rzekomym udziale ruchu muzułmańskiego myśliciela Fethullaha Gülena w próbie zamachu stanu. Trumpowi za to wybacza się „łapanie za cipki”, Netanjahu niekoszerne przyjemności stołu, Kaczyńskiemu katolicyzm czysto fasadowy – bowiem incydentalne przewiny jednostek nie mogą wszak naruszać immanentnej czystości ruchu, gdy ta została orzeczona.

Podobnie zresztą incydentalne zasługi jego przeciwników, o ile istnieją, i tak nie mogą odsunąć od nich zarzutu zdrady, który wypływa z samej ich istoty.

Ale zarazem przed Trumpem, Kaczyńskim, Erdoğanem czy Netanjahu do tych kategorii się w polityce, poza siłami marginalnymi, nie odwoływano – a przecież rola religii była 20 lat temu nie mniejsza niż teraz. Kluczowe wydaje się tu uprzednie przejście przez kandydata na inkarnację politycznego dobra absolutnego, przez próbę ognia, jaką stanowi osiągnięcie niemożliwego.

A skoro tak, to ich krytycy stali się nie tylko niewiarygodni, ale i reprezentujący zło po prostu – bowiem te sukcesy niemożliwego są z korzyścią dla większości. Dopiero te obiektywne polityczne sukcesy umożliwiły wdrożenie dyskursu zdrady.

Opium dla ludu - nieaktualna diagnoza

W XIX w. Karol Marks niesłusznie uważał, że religia jest opium dla ludu, a jej celem jest jedynie odwrócenie uwagi wyzyskiwanych od doczesnego wyzysku ku spodziewanej błogości na tamtym świecie.

Dwudziestowieczni politycy szybko zrozumieli, że religia, powodując wielkimi masami ludzi, jest w stanie wpływać na ich doczesne zachowania, przy urnie wyborczej na przykład: z opium stała się pokarmem dla myśli i czynu, napędem dla partii tak różnych jak chadecja, Agudat Isroel, czy Bracia Muzułmańscy.

Z sekularyzacją siła napędowa religii słabnie, choć różnie w różnych miejscach i kontekstach; pozostają wyziewy, na których pojazd może jeszcze trochę pojechać – i dopalacze. Takimi dopalaczami, mieszaniną składników zaczerpniętych z innych tradycji i kontekstów, staje się dziś religijne postrzeganie świata w krajach demokratycznych o odroczonej sekularyzacji. Wizje, jakie karmią, niewiele mają wspólnego z jakąkolwiek rzeczywistą tradycją religijną, żydowską, chrześcijańską czy muzułmańską. Ale z chirurgiczną precyzją pozwalają zidentyfikować wroga.

* Konstanty Gebert, w latach 70. współpracownik KOR, w latach 80. publicysta (ps. Dawid Warszawski) podziemnej „Solidarności” i redaktor dwutygodnika „KOS”, sprawozdawca rozmów Okrągłego Stołu 1989 roku (książka „Mebel”), wspierał Tadeusza Mazowieckiego jako specjalnego wysłannika ONZ do Bośni (1992-1993; książka „Obrona poczty sarajewskiej”), założyciel i pierwszy dyrektor warszawskiego biura think tanku ECFR (European Council on Foreign Relations), jeden z animatorów odrodzenia życia żydowskiego w Polsce (założyciel pisma „Midrasz”, 1997).