Rosjanie się nie cofnęli - cyberwojna z USA trwa! Zagrożenie dla Polski

Także w Polsce rosyjska propaganda może być aktywna wobec wszystkich środowisk, dociera do milionów Polaków i buduje własne ekosystemy informacyjne, które zmieniają nasz sposób myślenia.

Ta historia zaczyna się w 2013 roku. To właśnie wtedy, wg badaczy z oksfordzkiego projektu Computational Propaganda, zaczęła się wielowątkowa operacja rosyjskiej propagandy w USA. Trzy lata przed wyborami prezydenckimi, które były jednym z głównych celów tej działalności. Tyle że po wyborach, a nawet po ujawnieniu nielegalnej aktywności Rosjan, operacja wcale się nie skończyła. Trwa do dziś, ewoluuje, jeśli chodzi o formę i przekaz, sięga po nowe narzędzia. Rosjanie nie cofnęli się ani na krok.

Raport analityków z projektu Uniwersytetu Oksfordzkiego Computational Propaganda i z firmy Graphika oraz raport firmy New Knowledge opracowany we współpracy z badaczami Uniwersytetu Columbia i firmę Canfield Research L.L.C. – trafiły właśnie do amerykańskiego Senatu.

Udowadniają, że operacja rosyjska w USA, której jednym z celów było wpływanie na zachowania wyborcze i polityczne Amerykanów podczas wyborów prezydenckich w 2016, miała znacznie szerszy zakres.

Wnioski z raportów są istotne również dla Polski: pokazują, jakie elementy aktywności w sieci mogą wskazywać na działania rosyjskiej propagandy, oraz czego jeszcze możemy się po niej spodziewać. Dziś, na pół roku przed wyborami do Parlamentu Europejskiego, które zapewne będą celem działań Rosji w Europie, to szczególnie ważne.

Zbadano miliony wpisów w social media

Naukowcy zajmowali się szczegółowo aktywnością jednej rosyjskiej firmy – Internet Research Agency (IRA). Dane dotyczące jej aktywności przekazały badaczom: Facebook, Twitter i Google. Sprawdzono miliony postów i tweetów

• na TT badano aktywność 3841 kont należących do IRA oraz wpisy 1,4 mln osób;
• na FB analizowano ponad 30 mln działań, 37,6 mln lajków.

To największe tego typu badanie – a trzeba pamiętać, że IRA nie była jedyną agencją rosyjską aktywną w USA. Sami naukowcy podkreślają też, że skupili się na okresie od 2015 roku, a działania Rosjan zaczęły się dwa lata wcześniej. Czyli wciąż widzimy tylko część aktywności rosyjskiej propagandy w Stanach – jest ona jednak wystarczająco rozległa, by narysować szczegółowy obraz tej operacji.

Instagram wchodzi do gry

Wszystko zaczęło się na Twitterze. To tam w 2013 roku powstały pierwsze konta należące do IRA. Spora ich część była rosyjskojęzyczna i nastawiona na budowanie wpływu wśród Rosjan. Szybko jednak IRA zaczęła działać w różnych językach i na wielu platformach społecznościowych: Facebooku, Instagramie, YouTube, Google+.

Okazało się, że pomijany w dotychczasowych analizach Instagram był - i jest - ważnym kanałem komunikacji. Poziom zaangażowania w treści tam był wyższy niż na FB:

• ok. 40 proc. kont założonych przez IRA na tej platformie miało ponad 10 tys. obserwujących,
• dwanaście kont miało ponad 100 tys. obserwujących
• m.in. @American Veterans – 215 tys. obserwujących,
• @Blackastagram – 303 tys.,
• @Rainbow Nation US - 156 tys.

Jednym z najciekawszych analitycznie było należące do IRA konto @feminism_tag – z przekazem adresowanym do wyłącznie do feministek.

Według jednego z raportów w 2017 roku, po ujawnieniu działań IRA przez amerykańskich dziennikarzy, agencja przesunęła swoją amerykańską aktywność właśnie na Instagram. To tam dziś rozgrywa się znacząca część wojny informacyjnej.

Kluczowe konta, głębokie relacje

Rosyjska operacja informacyjna w USA wykorzystywała wiedzę z zakresu marketingu internetowego, psychologii społecznej, politologii i informatyki, oraz dziesiątki sieciowych narzędzi. Przyjrzyjmy się najistotniejszym, zaczynając od Twittera.

Konta wykorzystywane przez IRA na tej platformie badacze podzielili na kilka rodzajów:

- konta wykorzystywane wcześniej do działań komercyjnych;

- tzw. newsboty: konta, które podawały linki do artykułów newsowych, zwłaszcza regionalnych (nie krajowych). Z badań wynika, że Amerykanie bardziej ufają wiadomościom lokalnym niż centralnym, stąd podszywanie się właśnie pod wiadomości lokalne;

- konta prawicowe i lewicowe, które brały udział w rozmowach na TT lub tworzyły własne treści polityczne tak, by uzyskać reakcję ze strony właściwych dla swoich środowisk polityków i liderów opinii.

Co ważne, stwierdzono, że najistotniejszym elementem rosyjskiej operacji w social media nie były płatne reklamy ani boty, (choć i jedne, i drugie odegrały swoją rolę), lecz konta obsługiwane przez ludzi, o precyzyjnie zaplanowanej aktywności.

Konta te reagowały jak normalni ludzie: spontanicznie, angażując się w relacje z prawdziwymi użytkownikami sieci, także tymi najbardziej wpływowymi, w tym z dziennikarzami i mediami; tworzyły sondy, rozpowszechniały określone hashtagi, dyskutowały na bieżące tematy.

Często udostępniały posty znanych osób publicznych, by potem one w ramach wzajemności rozpowszechniały treści stworzone przez te konta. Działania projektowano tak, by przez kontakt z liderami opinii konta te mogły kształtować narracje, wpływać na sposób interpretacji wydarzeń czy opinię na temat konkretnych osób.

W ten sposób propaganda pracowała nie tylko na Twitterze. Również Facebook i Instagram zostały wykorzystane do nawiązania głębszych relacji.

3 tysiące wpisów wspierających Syrię i Assada

Odbiorców także precyzyjnie określono. Podzielono ich na trzy szerokie grupy:

• o poglądach prawicowych,
• o poglądach liberalnych i lewicowych (w tym osoby LGBT),
• społeczność Afroamerykanów.

Do tej ostatniej kierowano dziesiątki postów, wpisów, memów, tworzono specjalne strony i organizacje. Pojedyncze konta miały również wpływać na Meksykanów i muzułmanów, a także – jak wspominałam wcześniej – na feministki.

IRA stworzyła listę tematów, przede wszystkim społecznych, wokół których budowała sieciową aktywność. Były to m.in.

• kultura i codzienność Afroamerykanów;
• tematyka antyuchodźcza;
• wspieranie ruchów separatystycznych;
• duma z kultury muzułmańskiej;
• duma z kultury chrześcijańskiej;
• duma z bycia LGBT;
• prawo do broni;
• patriotyzm i konserwatyzm amerykański;
• feminizm;
• liberalizm.

Dodawano do tego bieżące wydarzenia, także lokalne. Tematy dobierano oczywiście w zależności od adresatów, ale dwa były wspólne i poruszane przez rosyjską propagandę wobec wszystkich grup odbiorców:

- podważanie zaufania do mediów mainstreamowych,

- wspieranie stanowiska Kremla wobec konfliktu syryjskiego.

Analitycy znaleźli ponad 3 tys. wpisów o Syrii na Instagramie i Facebooku, pojawiały się one przez cały badany okres aż do dzisiaj. Wspierały prezydenta Syrii Bashara Al-Asada, podkreślały, że Rosja broni prawowitego syryjskiego prezydenta oraz robi wszystko, by uniemożliwić ISIS przejęcie tego kraju.

Narrację dopasowywano do odbiorców.

• Grupie o lewicowych poglądach przekazywano, że USA nie powinny angażować się w wewnętrzne sprawy innego państwa.
• Odbiorcom prawicowym podrzucano fake newsy dotyczące decyzji prezydenta Obamy czy Hillary Clinton ws. uchodźców; podkreślano także, że trzeba ograniczyć liczbę syryjskich uchodźców w USA.

A kiedy prezydentem już był Trump, a mimo to nie zaprzestano ataków lotniczych na Syrię, konta IRA, które tradycyjnie popierały Trumpa,

Wyniki tych analiz, w perspektywie ostatniej decyzji Trumpa o wycofaniu wojsk USA z Syrii, każą postawić pytanie: czyim argumentom, czyjej narracji uległ Donald Trump, podejmując tę decyzję?

Prosyryjskie konta w Polsce

Z perspektywy Polski ten temat także jest istotny: jest bowiem obecny, w podobnym układzie narracyjnym, także w polskich social media oraz niektórych portalach informacyjnych (spoza mainstreamu).

Sympatyzowanie z syryjskim prezydentem, dołączanie do grup przyjaciół Syrii i obserwowanie sympatyzujących z al-Assadem stron internetowych to jedna z cech typowych dla polskojęzycznych kont rosyjskich trolli choćby na Facebooku. Opisywałam to kilkakrotnie także w OKO.press.

To nie jedyny temat wspólny w Polsce i USA: od kilku lat coraz częściej pojawia się postulat liberalizacji przepisów o dostępie do broni, stale obecna jest także tematyka skrajnie antyuchodźcza. Co istotne, te tematy najczęściej pojawiają się w środowiskach o prawicowych poglądach – identycznie jak w USA. Możliwe więc, że za popularyzowaniem takich narracji również w Polsce stoją m.in. (choć oczywiście nie tylko) rosyjscy propagandziści.

Podważanie zaufania do mainstreamowych mediów

Jeszcze jeden temat, wykorzystywany przez IRA, jest dla nas istotny – podważanie zaufania do mainstreamowych mediów. Znamy to. W Polsce Młodzież Wszechpolska już 6-7 lat temu organizowała protesty i happeningi przeciwko „Gazecie Wyborczej”.

Jak pracowali nad tym Rosjanie z IRA?

Po pierwsze: tworzyli konta i strony internetowe, które udawały prawdziwe media i rozpowszechniały odpowiednio sprofilowane informacje, np.

• @my_baton_rouge
• @new_york_live
• @ baltimore.blackvoice.

Wpływali także na osoby rosyjskojęzyczne: na 109 kont IRA na TT związanych z mediami, aż 58 było kontami agencji „Novosti”, zawierającymi wiadomości z różnych regionów w Rosji. Jednym z najbardziej popularnych były @NovostiCrimea - ponad 107 tys. obserwujących. Ponadto konta IRA rozpowszechniały treści z rosyjskich witryn propagandowych, takich jak Sputnik czy RT (Russia Today).

Po drugie: propagandziści regularnie tworzyli wpisy opowiadające się za tworzeniem alternatywnych, niszowych portali informacyjnych i kont, w opozycji do – wg nich – fałszujących rzeczywistość mediów mainstreamowych. To również działanie doskonale znane z Polski.

Po trzecie: aktywnie podkopywali zaufanie do dziennikarzy największych mediów, jednocześnie wychwalając m.in. zalety słynnej strony Wikileaks, która publikowała wykradzioną korespondencję polityków i dyplomatów, oraz jej twórcę Juliana Assange.

IRA rozpowszechniała treści Wikileaks, tworzyła wspierające ją memy, opisywała Assange'a jako niezależnego demaskatora, który ujawnia prawdę i tworzy prawdziwie wolne dziennikarstwo.

Winny jest Soros, a Mozart był czarny

Jednocześnie alternatywne media szerzyły własne teorie spiskowe oraz wspierały najdziwniejsze narracje, funkcjonujące wśród Amerykanów. Najbardziej było to widoczne na Twitterze, głównie w prawicowych środowiskach.

Tysiące tweetów szerzyło treści dotyczące rozmaitych spisków, chemitrails, kosmitów, aktywności paranormalnej, negatywnych aspektów globalizmu (łącznie z antysemickimi wpisami na temat wpływów Żydów na świecie), a także tematów typowo amerykańskich, jak słynna fake`owa afera Pizzagate (rzekome gwałcenie dzieci przez zwolenników Hilary Clinton) czy obwinianie Georga Sorosa w rozmaitych kontekstach.

Tematy krajowe rozpowszechniano także wśród osób o lewicowych poglądach, często łączono je z apelowaniem o zaufanie dla Juliana Assange'a. Ponieważ IRA wiele treści adresowała do Afroamerykanów, były też specjalne teorie spiskowe. Trzy najpopularniejsze (wszystkie fałszywe) to:

1. Wolfgang Amadeusz Mozart był czarny.
2. Sztuki Szekspira zostały napisane przez czarną kobietę.
3. Statua Wolności pierwotnie została stworzona na podobieństwo czarnej kobiety, ale rząd USA ją odrzucił. Francja przysłała więc drugą figurę, bielszą, którą dziś znamy jako Statuę Wolności.

Obwinianie Sorosa, popularyzowanie teorii spiskowych, chemitrails (Macierewicz obiecał to zbadać), tezy antyglobalistyczne i antysemickie – to wszystko znów znamy z mediów społecznościowych także w Polsce. Mamy polskojęzyczne, najczęściej zupełnie anonimowe portale, które rozpowszechniają tego typu treści.

Są też portale, np. alexjones.pl, które udostępniają jednocześnie spiskowe treści na temat choćby chemitrails, GMO czy przestępstw karteli farmaceutycznych, jak i specyficznie sprofilowane informacje polityczne (ostatnio m.in. o konferencji prasowej Putina) i z zakresu wojskowości (np. o nowym rodzaju broni w armii rosyjskiej).

IRA sprzedawała koszulki, obrazy, a nawet zabawki erotyczne

IRA stale rozwijała swoją działalność w USA. Tworzyła nie tylko portale i konta, ale również realizowała pełną strategię marketingową dla stworzonych przez siebie marek, dbając o ich obecność we wszystkich kanałach komunikacji social media, budując wiarygodność wizerunkową, a nawet uruchamiając sklepy internetowe z markowymi produktami.

Można było kupić np. koszulki z kontrowersyjnymi napisami politycznymi, obrazy o tematyce patriotycznej w formie nowoczesnych tryptyków lub większych kompozycji, a nawet – na Instagramie – zabawki erotyczne adresowane do osób LGBT.

Jak podkreślają analitycy, sklepy dawały IRA środki na dalszą działalność, a jednocześnie umożliwiały gromadzenie danych klientów oraz lokalizowanie osób zainteresowanych konkretną tematyką (by potem wykorzystać dane lokalizacyjne np. podczas targetowania reklam na FB).

Wiele portali IRA współpracowało ze sobą, tworząc swego rodzaju ekosystem społeczny, uwiarygadniający szerzone na stronach i kontach treści oraz oddziałujący na miliony Amerykanów.

Jedna strona zakłada 30 stron

Doskonałym przykładem tego jest ruch Black Matters. Powstał jako strona na FB 8 czerwca 2015 r. i był adresowany do Afroamerykanów. Ten jeden fanpage założył w sumie 30 stron na FB, miał stronę internetową, był obecny na YT (95 filmów), Google+, Instagramie (prawie 2 mln reakcji pod postami), Twitterze (5841 followersów), Soundcloud i Tumblr, reklamował się płatnie w Google (31 reklam) i na Facebooku.

Osoba, która polubiła choć jedno z kont Black Matters, wchodziła w obszar wpływu tego środowiska, docierały do niej linki z informacjami ze stron o podobnej treści, odpowiednio dobrane newsy i komentarze.

Od momentu polubienia była w zasadzie bombardowana przygotowaną przez IRA narracją – algorytmy mediów społecznościowych proponują bowiem to, co podobne do wcześniejszych polubień. Taki człowiek przechodził w zasadzie pranie mózgu – sama ilość sprofilowanych informacji mogła spowodować, że zaczynał wierzyć w ten przekaz, a wątpić w pozostałe.

Armia Jezusa

Dla każdej z grup odbiorców budowano odrębne kampanie. Na osoby o poglądach prawicowych miała oddziaływać m.in. kampania @Army_of_Jesus i narracja chrześcijańska, która podkreślała, że Amerykanie swoją ufność powinni pokładać w Bogu, skoro w swoich władzach już nie mogą.

To było bardzo przewrotne, wykorzystujące religię, pośrednie podważanie zaufania do państwa, a jednocześnie wspieranie polityków, którzy się odwoływali do Boga.

Zainteresowanie kontem @Army_of_Jesus budowano m.in. za pomocą prostego mema z twarzą Jezusa – pobił on wszelkie rekordy popularności.

Natomiast na liberałów i osoby o poglądach lewicowych wpływano, zniechęcając ich do udziału w głosowaniu podczas wyborów prezydenckich.

Rosyjska propaganda w Polsce obecna szerzej?

Analitycy nie mają wątpliwości: celem działań IRA w latach 2015-2016 było wsparcie Partii Republikańskiej, a szczególnie Donalda Trumpa. To nie jest niespodzianką. Dla nas najistotniejsze są innego rodzaju wnioski, wynikające z amerykańskich raportów.

Po pierwsze: trzeba zmierzyć się z hipotezą, że rosyjska propaganda także w Polsce działa dużo szerzej i od dłuższego czasu, niż do tej pory zakładano. Głównym zagrożeniem (o czym piszę od dawna) nie są boty, lecz informacyjne ekosystemy społeczne, bombardujące Polaków własnymi przekazami, oraz konta sprawiające wrażenie prawdziwych, nawiązujące relacje z liderami opinii publicznej i politykami, i w ten sposób wpływające na zachowania czy decyzje najważniejszych środowisk w Polsce.

Po drugie: walka o wpływy toczy się w różnych środowiskach – prawicowym, ale i lewicowym, liberalnym czy w środowiskach mniejszościowych. Do każdej z tych grup trafia inny przekaz. Wydaje się, że w Polsce coraz łatwiej jest wskazać typowy rosyjski przekaz: antyukraiński, antyNATO i antyunijny, powiązany z narracjami antysemickimi i antyuchodźczymi, nastawiony na prawicowych odbiorców. Wciąż przed nami jednak odkrycie, z jakiego rodzaju przekazami rosyjska propaganda dociera do grup liberalnych i lewicowych w Polsce. Być może jedną z kluczowych narracji w najbliższym czasie będzie zniechęcanie tych środowisk do udziału w wyborach do Parlamentu Europejskiego – warto się takim przekazom przyglądać.

Po trzecie: jednym z istotnych celów propagandy rosyjskiej jest podważanie zaufania do mainstreamowych, niezależnych mediów i przekierowywanie ufności na tzw. media alternatywne, zarażające ludzkie umysły wszelkimi teoriami spiskowymi. A to oznacza, że nad każdym oskarżeniem rzucanym na media mainstreamowe trzeba się bardzo poważnie zastanowić.

Utrata zaufania do nich jest nie tylko osłabieniem demokracji, ale i sukcesem Rosji. Od takiej perspektywy nie da się uciec. Wojna informacyjna się wzmaga, Rosjanie nie zamierzają się wycofywać. Liderzy opinii w Polsce muszą mieć dziś świadomość, które ich zachowania sprzyjają rosyjskim celom, i których warto unikać choćby z tego powodu.