Sądy ufają im bezkrytycznie, a nad biegłymi nie ma kontroli. RPO interweniuje u premiera

"Dowód [dostarczony przez biegłego] często jest oceniany przez sędziów jako rzetelny i niebudzący wątpliwości oraz przesądza o rozstrzygnięciu procesu" - pisze RPO.

Problem w tym, że biegłego nikt nie kontroluje - może nim zostać prawie każdy, a sędziowie często nie chcą lub nie wiedzą, jak zweryfikować otrzymywane ekspertyzy. Niskie wynagrodzenie powoduje, że na listę biegłych zgłasza się niewielu wykwalifikowanych specjalistów. Rzetelność się nie opłaca.

O ustawę o biegłych sądowych, która mogłaby zmienić tę sytuację, Rzecznik Praw Obywatelskich upomina się od lat. A Ministerstwo Sprawiedliwości od kilku lat nad tym "pracuje".

Biegły z kursem FBI

Jeden z biegłych deklarował, że FBI przeszkoliło go w dziedzinie badań dokumentów i to właśnie z ich metod korzysta przy pracy. Okazało się, że sam sobie te metody wymyślił, a żadnego szkolenia nie było.

Zanim o jego działalności i jakości ekspertyz dowiedziało się Polskie Towarzystwo Kryminalistyczne i udało się wykreślić go z listy biegłych, wydał dla sądów sporo opinii. Na ich podstawie zapadły również wyroki skazujące (sprawy musiały zostać wznowione).

O przypadku biegłego szkolonego przez FBI w 2014 roku opowiadała Ewa Gruza, która dowiedziała się również, że po wypisaniu z listy biegłych przeniósł się do innego miasta i tam dalej funkcjonował jako ekspert. Być może jest nim nadal, bo sytuacja niewiele się zmieniła. Między sądami nie ma przepływu informacji, a żeby trafić na listę biegłych, nie trzeba nawet szczególnie udowadniać swoich kwalifikacji.

Brak kontroli nad biegłymi potwierdził także raport NIK. Czytamy w nim, że "w pojedynczych stwierdzonych przez NIK przypadkach zdarzało się, że do wydawania opinii w roli biegłych ad hoc (osoby posiadające wiedzę specjalistyczną, powołane spoza obowiązującej listy) powoływano osoby skreślone wcześniej z listy z powodu nienależytego wykonywania obowiązków.

Przykładowo, biegły z obszaru medycyny, skreślony z listy biegłych Sądu Okręgowego we Wrocławiu w 2012 roku, przedstawił w kolejnych miesiącach (na zlecenie wrocławskich prokuratur) 163 opinie, zarabiając przy tym 85 tys. zł" - pisze NIK.

Dwie strony, brak uzasadnienia i wyrok

"Wielu biegłych nie działa już nawet w zawodzie, są na emeryturze, a status biegłego jest im regularnie przedłużany od lat 60." - mówi OKO.press dr Agnieszka Welento-Nowacka, ordynatorka Oddziału Psychiatrii Sądowej w Stargardzie Gdańskim.

Kadencja biegłego wynosi 5 lat, ale jej przedłużanie to formalność. Biegli nie mają obowiązku podnoszenia swoich kwalifikacji lub aktualizacji stosowanych narzędzi. "A w ciągu ostatnich kilkunastu lat psychiatria zmieniła się przecież nie do poznania" - stwierdza dr Welento-Nowacka.

Na listę biegłych trafić można bardzo łatwo. "Dostają się tam osoby zaraz po skończeniu specjalizacji, prawie bez doświadczenia. I za chwilę wystawiają opinie, które mogą zadecydować o czyimś życiu" - mówi dr Welento-Nowacka.

Sama od lat zajmuje się narzędziami do profesjonalnej oceny ryzyka popełnienia czynu zabronionego. Pytanie o to, czy więzień znowu popełni przestępstwo samo w sobie jest pytaniem jak do wróżki. Ale biegły psychiatra musi sobie z nim jakoś radzić, często przesądzając o tym, czy ktoś wyjdzie na wolność, czy trafi do zakładu psychiatrycznego o podstawowym, wzmocnionym lub maksymalnym stopniu zabezpieczenia.

Albo do przepełnionego Ośrodka w Gostyninie, gdzie trafiać mieli najgroźniejsi mordercy i gwałciciele, a dzisiaj bezterminowo zamknięte są osoby, które w więzieniu nie spędziły nawet 3 lat.

Są tacy, którym zależy, żeby pracę wykonać dobrze, ale też tacy, którzy opinie piszą na kolanie. "Składają dwie strony opinii bez żadnego uzasadniania i tak kierują pacjenta na oddział zamknięty".

Dr Welento-Nowacka bada nowoczesne narzędzia psychiatryczne do oceny ryzyka, starając się znaleźć takie, które ułatwią biegłemu bezstronną ocenę, ale też komunikację z sędziami.

"Takim narzędziem w pracy psychiatry jest HCR20. Ma dużą wartość, bo zwiększa moją wiedzę o pacjencie - ocena staje się bardziej rzetelna i wszechstronna, a komunikacja z sądem staje się też łatwiejsza. Mogę opowiadać o konkretnych czynnikach i danych, które są dla sądu zrozumiałe"- mówi dr Welento-Nowacka.

Dlaczego rzetelność opinii i komunikacja z sądem są tak ważne? Bo sąd opiera się na opiniach biegłych czasem bezrefleksyjnie.

Ufny sąd

"Problem leży też po stronie sądów, które nawet mając wykwalifikowanego biegłego, mogą źle zadać pytanie albo próbować przerzucić na niego wyrokowanie w sprawie" - mówi OKO.press Bartosz Pilitowski, prezes Fundacji Court Watch Polska.

Podobne wnioski pojawiają w raporcie NIK, na który powołuje się RPO: "Czasami sądy, zamiast opierać się na własnej wiedzy i doświadczeniu, bezrefleksyjnie zdają się na opinię biegłych, nawet gdy jest ona niepełna. Zdarza się, że sędziowie pytają biegłych nie tylko o fakty, ale też o rozstrzygnięcia prawne. Bywa, że przerzucają na biegłych prowadzenie postępowania dowodowego. Prowadzi to do sytuacji, gdy błędy biegłych wpływają na ocenę materiału dowodowego, na którym później sąd opiera się, orzekając o winie i karze" - pisze RPO.

Pilitowski zwraca uwagę, że rolą sędziego jest nie tylko zadanie właściwego pytania, ale również ocena opinii biegłego. Czy ogranicza się do eksperckiej wiedzy, czy może też do pewnych wniosków doszedł na tzw. zdrowy rozum lub kierując się intuicją?

"Źle zadane pytanie może uniemożliwiać udzielenie odpowiedzi albo implikować przesądzenie o winie, a to zadanie niezawisłego sądu, a nie - najlepszej nawet klasy - eksperta. Niestety zdarza się, że pod wpływem presji sądu albo z własnej inicjatywy biegły wyraża osądy przekraczające jego kompetencje lub formułuje je w sposób, który może wprowadzić sąd w błąd, mówiąc np: najprawdopodobniej wydarzyło się to. Sędziowie powinni być obeznani z podstawami metodologii naukowej, aby nie dać się zwieść takim "opiniom" zawartym w ekspertyzach" - mówi Pilitowski.

Nie opłaca się

Przeciętny lekarz za godzinę pracy nad opinią dostaje dziś 23-32 zł. Najlepiej opłacani fachowcy z profesorskim tytułem mogą zarobić 70 zł za godzinę. To wielokrotnie mniej niż zarobiliby za tę samą godzinę w prywatnych gabinetach.

Chętnych jest niewielu. Prezesi sądów są zdesperowani. Powołując się na kodeks karny (art. 195) i cywilny (art.280), zgodnie z którym wskazany przez sąd specjalista ma obowiązek wydawać opinię, próbują zmuszać lekarzy do wydawania ekspertyz. Dramatyczną sytuację dostrzegło nawet Ministerstwo Sprawiedliwości, które w grudniu zapowiedziało podwyższenie stawek dla biegłych z zakresu medycyny.

Problem nie dotyczy tylko lekarzy, ale biegłych w ogóle. "Jako podstawową przyczynę braku biegłych i związanego z tym wydłużania się czasu oczekiwania na opinie, wymieniano niskie stawki wynagrodzenia dla biegłych sądowych, w porównaniu do stawek osiąganych przez tych samych specjalistów na rynku" - wynika z raportu NIK.

Autorzy raportu Forensic Watch wymieniają kilka konsekwencji dysproporcji między wynagrodzeniem biegłych sądowych, a wynagrodzeniem rynkowym:

• brak zainteresowania ekspertów opiniowaniem, która wpływa na niższą jakość ekspertyz;
• długotrwałe poszukiwanie biegłego przekłada się na długość całego postępowania w sprawie, skutkując jego przewlekłością;
• dysproporcja pomiędzy znaczeniem biegłych w procesie, a otrzymywanymi przez nich wynagrodzeniami może skutkować korupcją.
• mała liczba chętnych do bycia biegłymi oznacza, że sąd nie może wybrzydzać - zmniejsza się więc nadzór nad ich pracą i kwalifikacjami.

NIK: obecny model nie działa

"Aktualny model funkcjonowania biegłych nie gwarantuje powoływania najlepszych ekspertów terminowo wydających merytoryczne i rzetelne opinie. Brakuje przede wszystkim skutecznej procedury weryfikowania kompetencji kandydatów na biegłych sądowych, a w niektórych specjalnościach także samych kandydatów" - wynika z raportu NIK z 2015 roku, który nie stracił na aktualności.

75 proc. procent ankietowanych prezesów sądów okręgowych zgodziło się wtedy z poglądem, że "obecny model weryfikacji kandydatów na biegłych sądowych nie gwarantuje w żadnym stopniu lub zapewnia tylko w niewielkim, ustanawianie biegłymi osób o wysokich kwalifikacjach w danej specjalności".

Dalej czytamy, że: "sprawdzanie kwalifikacji kandydata na biegłego sądowego ograniczało się do strony formalnej, przede wszystkim z uwagi na brak realnych mechanizmów takiej weryfikacji oraz wiedzy specjalistycznej sędziów dokonujących tej oceny. W odniesieniu do instytucji naukowej lub specjalistycznej nie określono wymogów, które musiałaby ona spełniać, np. jakiejś formy certyfikacji".

Ministerstwo dostrzega problem

Mirosław Wróblewski, dyrektor Zespołu Prawa Konstytucyjnego, Międzynarodowego i Europejskiego w Biurze RPO nie ma wątpliwości: "ustawa o biegłych to jedna z najważniejszych w mojej ocenie spraw dla resortu sprawiedliwości, o której przypominamy od początku kadencji tego parlamentu i rządu. Niestety bezskutecznie, a wpływa to negatywnie m.in. na czas trwania postępowań sądowych".

Ministerstwo Sprawiedliwości dostrzegło problem. I tyle. W odpowiedzi na list RPO napisano: "Uzasadnione pozostaje oczekiwanie na całkowite zakończenie prac badawczych [...] nad problematyką biegłych, a następnie dokonanie ich analizy w kontekście przygotowanego projektu ustawy oraz uwag zgłoszonych względem niego w toku konsultacji publicznych i opiniowania. Dopiero wówczas możliwe będzie podjęcie decyzji w przedmiocie ewentualnych dalszych prac legislacyjnych nad projektem ustawy oraz ich kierunku, także przy uwzględnieniu zmieniającego się otoczenia prawnego".

Dwa lata później, w maju 2018 RPO pyta Ministerstwo: co z projektem? Odpowiedzi nie ma. RPO zwrócił się więc do premiera Morawieckiego.