Nie wystarczy przywrócić praworządności. Trzeba do demokracji przekonać "krytycznych demokratów"

„Dziś w Polsce, bez skonsolidowanego politycznego »centrum«, złożonego z prodemokratycznie zorientowanych polityków i społecznych aktywistów, obrona demokracji nie może się udać” - pisze prof. Bartłomiej Nowotarski. Proponuje wprowadzenie nowej instytucji kontrolnej - Rady Państwa i Prawa, wzmocnienie reduty obywatelskiej - zapory przeciw tyraniom większości i budowę modelu społecznego rozwoju pod sztandarem „Od podzielonej przeszłości, do wspólnej przyszłości”.

IVRP miała być dumą państwa PiS, a będzie musiała być budowana na ruinach państwa po rządach PiS i jego koalicjantów. Potrzebę odbudowanej i wyraźnie odnowionej Rzeczpospolitej po „rujnującej zmianie” widać co najmniej z czterech powodów.

Po pierwsze, PiS zniszczył (i dalej będzie niszczył) rzeczywisty wymiar działania instytucji konstytucyjnej demokracji, większość z nich czyniąc de facto fasadowymi. Po co? Z powodu chorobliwego wręcz – jak na dzisiejsze światowe standardy – dążenia lidera obozu rządzącego (oraz jego współpracowników) do centralizacji władzy i państwa w każdym calu (tzw. walka z impossibilizmem).

Po drugie, trzeba będzie do demokracji przekonać tzw. „krytycznych demokratów”, zapewnić, że odnowione państwo będzie zasługiwać również na ich wsparcie, a nawet - w sytuacjach kryzysowych - wręcz oczekiwać od nich swojej obrony.

Dlaczego to właśnie „krytyczni demokraci” mają być głównym adresatem odnowy? Ponieważ to obywatele, którzy deklarują przywiązanie do zasad i reguł demokracji w swoim kraju, tylko rozczarowani są mocno jej codziennym, praktycznym funkcjonowaniem. Skłonni są zatem – szczególnie w sytuacji ostrej polaryzacji społecznej - przerzucać swoje głosy, kierując się czystym interesem (np. 500 +) lub różnymi lękami, ale tylko wtedy, gdy nie czują poważnego zagrożenia dla demokracji w ich kraju (badania prof. Milana Svolika z Harvardu). A nie czują, gdy np. nachalnie działa rządowa propaganda wmawiająca obywatelom, że władza chroni demokrację.

W Polsce przed 2015 rokiem nie-demokratów było od 20 do 25 proc. w gronie wyborców. Tymczasem tych „krytycznych”, na rok przed rządami PiS, było ok. 25 proc., co oznaczać mogło (po analizie World Values Survey i ówczesnych badań CBOS-u) ok. 2,5 mln głosów oddanych właśnie przez nich na Zjednoczoną Prawicę, Korwina oraz Kukiza'15. A biorąc także pod uwagę niegłosujących i wahających się, w grę wchodzi nawet do 7,5 mln wyborców. Jest zatem o kogo walczyć.

Po trzecie, nic tak nie przyciąga, jak w miarę klarowna wizja przyszłości, uczciwie pokazana perspektywa nowego modelu rozwoju społecznego oraz realizacji aspiracji poszczególnych grup społecznych. Taką wizję państwa (zwaną zresztą „Renowacją”) skutecznie wyłożyli swojemu społeczeństwu w latach 1983-1984 roku urugwajscy demokraci na pożegnanie z wojskową dyktaturą w tym kraju. Po czym wygrali wybory i zbudowali jedną z najlepszych demokracji w Ameryce Łacińskiej.

Po czwarte i chyba najważniejsze: chociażby ze względu na „krytycznych demokratów” nie może być powrotu do uprawiania demokracji bez ludzi. I do polityków, którzy obawiają się swoich społeczeństw, trzymanych daleko na dystans według deklaracji: „wybraliście nas, to teraz się nie wtrącajcie”. Nie ma znaczenia, czy arogancja, strach, lenistwo były dotychczas tego przyczyną. Liberalną demokrację zdominowała absolutnie forma przedstawicielska rządów. A w liberalizmie politycznym wcale tak być nie musi.

„Ojcowie założyciele” dla uzdrowienia sytuacji zmuszeni są sięgać do korzeni demokracji. A „ojcowie założyciele” - zarówno ci starożytni, jak i amerykańscy - tylko w społeczeństwie widzieli prawodawców. Można powiedzieć, że jako suweren wynajmujemy sobie polityków do stanowienia pewnych, bardziej merytorycznych praw. Ale nigdy w kwestii naszych praw i wolności obywatelskich. W gruncie rzeczy chodziłoby głównie o realną możliwość społecznej korekty tego, co robią politycy.

Nie wystarczy Rekonstrukcja, potrzebna jest Konstrukcja

Trzeba sobie powiedzieć jasno: w Polsce nie wystarczy przywrócić praworządności i rozliczyć się z sytuacjami jej łamania. Choć już samo to stanowić będzie wyjątkowe wyzwanie. Ale naruszenie równowagi naszego demokratycznego państwa ma głębsze podłoże.

Dlatego demokratyczni politycy, organizacje pozarządowe, świat nauki muszą mieć razem jasno publicznie wyartykułowany Plan. Nie tylko „Rekonstrukcji” (czyli reakcji na przeszłość), ale i „Konstrukcji”, czyli wizji Polski i nowego społecznego porozumienia, pozwalającego zbudować legitymację dla konstytucyjnej demokracji na przyszłość.

To właśnie ta koncepcja zawarta w planie „Konstrukcji” powinna już dziś stanowić podwaliny trwającego wciąż procesu obrony demokracji przed zjawiskiem populistycznego autokratyzmu, który nas dotknął. Tym bardziej, że polityka może nas jeszcze popędzić w stronę trwałej „populistycznej polaryzacji”, w której wybory będzie wygrywać tylko ten, kto da więcej z publicznego budżetu. W takiej sytuacji żadne reformy już się nie udają, gdyż nawet ich zapowiedzi są karane przy wyborczej urnie.

Powinniśmy więc mieć na celu,

• po pierwsze, odnowienie reputacji konstytucyjnej demokracji w Polsce oraz przywrócenie dla niej zaufania pośród obywateli, głównie tych krytycznych wobec jej funkcjonowania w praktyce.
• Dlatego, po drugie, trzeba zbudować jej siły obronne na przyszłość pośród: elit, funkcjonariuszy publicznych, ale przede wszystkim usatysfakcjonowanych jej funkcjonowaniem na co dzień obywateli.
• Po trzecie, zaproponować model rozwoju społecznego, który będzie w stanie skruszyć i zniwelować niebezpieczną dla demokracji i społeczeństwa ostrą polaryzację. Czyli wyprowadzić ją ze stanu antagonizmu do stanu bardziej znośnego, bo agonistycznego. A wszystko najszybciej jak się da. Ponieważ autokracje populistyczne są zjawiskiem cyklicznym i mogą szybko powrócić.

Trzeba zatem pamiętać, że dobra konstytucja powinna budować wolę jej obrony. Jak to wszystko uczynić, to już kwestia rozpisania etapów „Rekonstrukcji” i „Konstrukcji”, na co w tym tekście nie ma już miejsca i wymagać będzie kontynuacji wywodu.

Polki i Polacy muszą umówić się na jakiś model społecznego rozwoju

Po pierwsze, zdecydowanie inkluzywny wobec wszystkich polskich mniejszości. Niestety COVID-19 na całym świecie i tu poczynił spustoszenia do tego stopnia, że rządy niektórych mało demokratycznych państw - szukając kozła ofiarnego - oskarżały mniejszości Ugrów, muzułmańskich Turków (Chiny) czy Kmerów (Kambodża) nawet o szerzenie wirusa. A i Polsce oberwało się w międzynarodowych raportach za szczucie na LGBT.

Po drugie, chodziłoby o konkretny model „zielonego ładu” w Polsce.

Po trzecie, ważne, by zredukować polaryzację, nasze „plemienne” antagonizmy i zamienić je w agonizmy, czyli spór wspólnotowy pozbawiony wrogości i wzajemnego poniżania. Zadaniem polityków powinno być tylko pootwieranie nam różnych for debaty. To będzie racja stanu nowej Rzeczypospolitej.

Dlatego w jej projekcie przewidziałbym miejsce dla nowej instytucji: Rady Państwa i Prawa, która:

• opiniowałaby (np. wzorem szwedzkiej Rady Praw) wstępnie wszystkie ustawy, także pod względem ich konstytucyjności,
• budowałaby równowagę dla Trybunału Konstytucyjnego, ponieważ - jako swego rodzaju „sygnalista”- informowałaby opinię publiczną o niekonstytucyjności projektów danego prawa,
• zobowiązana byłaby do przeprowadzania ogólnospołecznych deliberacji: naukowców, polityków i samych obywateli, nad wszystkimi aspektami przyszłego społecznego rozwoju.

Aby jako społeczeństwo zdołać się umówić z sukcesem na realizację jakiegoś modelu rozwoju, musimy spełnić pewne warunki wstępne.

• Będziemy musieli uzgodnić, gdzie nas dotknął kryzys i jakie były tego przyczyny.
• Ustalić nasze „wspólnotowe ego”, czyli tożsamość. Chilijczycy, po ciężkich doświadczeniach z sadystyczną dyktaturą Pinocheta (1973-1988) zgodzili się na hasło: „Chile dla wszystkich Chilijczyków”, a Finowie, po tzw. „zimowej wojnie” z ZSRR (1939) postawili na niepodległość. My, moglibyśmy rozpocząć od: „Od podzielonej przeszłości, do wspólnej przyszłości”. Chilijczycy pokazali, że solidarność może być także „po” kryzysie, a nie tylko „przed” jego pokonaniem.
• Warunkiem koniecznym powodzenia jest obniżenie emocjonalnego napięcia każdej ze stron przez odejście od postrzegania siebie jako wyłącznych ofiar byłych konfliktów. Przysłużyć się temu może wspólnie i deliberatywnie pisana „Księga Prawdy o Polakach”, odzwierciedlająca subiektywne refleksje stron.

Jaki model społecznego rozwoju będziemy w stanie uzgodnić, gdybyśmy się dobrze do tego przyłożyli, dziś oczywiście do końca nie wiadomo. Ale można jakieś wnioski wyciągnąć z różnych społecznych badań.

Wydaje się, że mógłby to być „model kulturowy” tradycjonalistyczno-innowacyjny. Nikt nie może być zmuszany do akceptacji jednych czy drugich wartości, ale bez obu nie da się przetrwać w rozwijającym się świecie. Rzecz w tym, aby stale wymuszać debaty o nich, niekoniecznie konkluzywne.

Weźmy dla przykładu kwestie imigracyjne. Coraz częściej słychać, że imigranci mogliby uzupełnić nasze braki w personelu medycznym drastycznie ujawnione w czasie COVID-19. Bez takiej otwartej debaty o imigracji, dziś Japonia i Korea Płd. pogrążają się w demograficznej klęsce. Argumentem-ciekawostką za otwartością jest też np. to, że ponad połowa zdobywców Nagrody Nobla w USA, to imigranci pierwszego czy drugiego pokolenia.

Model rozwoju ekonomicznego, który się nasuwa, jest liberalno-równościowy. I nie chodziłoby tylko o wyrównywanie szans, bo dotyczy to głównie dzieci i młodych. Ale tego wyrównywania szans nie będzie bez pomocy dla większej pomyślności rodziców tych dzieci.

Ustrój konstytucyjny

Nie uważam za konieczną całościową zmianę ustroju konstytucyjnego. Model semi-prezydencki - a dodatkowo w przyjętej przez nas jego wersji parlamentarno-prezydenckiej - jest optymalny, ponieważ jest anty-większościowy (w przeciwieństwie do czysto parlamentarnego) i buduje zdecydowanie większy potencjał dla weto-aktorów systemu. A mówiąc precyzyjniej, jest lepszym antidotum na zagrożenia tzw. „tyranią większości” parlamentarnej (a przecież w Polsce ją dziś właśnie mamy), której tak obawiali się „ojcowie założyciele” USA. Dlatego też wymyślili, dla równowagi - urząd prezydenta z prawem potężnego weta.

Model semi-prezydencki przestaje dobrze działać tylko wtedy, gdy na horyzoncie polityki pojawia się antysystemowa, antydemokratyczna partia hegemoniczna (gdy wygrywa wybory na wszystkie urzędy), a wybory do obu izb parlamentu oraz na urząd prezydenta zbiegają się w czasie (np. tego samego roku).

A także rozprawić się z nadciągającym widmem partii antysystemowej i antydemokratycznej (według aktualnej na świecie doktryny, PiS nią właśnie jest). Rozprawić instytucjonalnie - np. w oparciu o konstytucyjną klauzulę umożliwiającą sądową delegalizację takiej partii (chodziłoby zatem tylko o uaktualnienie art. 13 Konstytucji), i politycznie – w oparciu o silne demokratyczne „centrum”.

Projekt nowej Rzeczpospolitej powinien sugerować wprost instytucjonalne wzmocnienie bezpieczników demokracji wg. tzw. „redut obrony” demokracji, a mianowicie: wyborczej, horyzontalnej (checks and balances), administracyjnej (czyli tych, którzy stosują prawo) oraz obywatelskiej.

I szczególną rangę nadać „reducie obywatelskiej”. Idąc wprost za instynktem tzw. „założycielskim” obywatele powinni być tu potraktowani – przynajmniej w dziedzinie praw i wolności – jako podstawowy Prawodawca, i - co ważniejsze - występujący w silnym sojuszu z „trzecią władzą” sędziowską, która swoją legitymację czerpałaby ze społecznych debat i różnych form społecznej ekspresji.

Po pierwsze, ten nieformalny „sojusz” obywateli z „trzecią władzą” byłby kolejną zaporą przeciw tyraniom większości. Osobiście widzę sądy, które same też będą organizować „wysłuchania publiczne” w trudnych sprawach trafiających na wokandę.

Po drugie, obywatele jako ostateczny „korektor” prowadzonych polityk, mogliby dostać do dyspozycji – wzorem Szwajcarii czy Urugwaju - dwie instytucje obywatelskiego weta: ustawodawczego oraz konstytucyjnego (to drugie względem orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego). Oczywiście oba prawa obywateli powinny być konstytucyjnie zagwarantowane.

Demokraci muszą zadbać o solidne, demokratyczne „centrum”

Demokraci już dziś muszą budować solidne „centrum”, ponieważ obecnie ze strony lewicy nic demokracji nie grozi. Atrakcyjne dla wyborców polityczne „centrum” to zaś jedyne polityczne lekarstwo na wszelki prawicowy ekstremizm.

Przed II wojną światową krajom takim jak Czechosłowacja (choć na krótko), Belgia i Finlandia udało się obronić demokracje przed nazistowskimi partiami, dzięki temu, że demokraci potrafili zbudować solidne „centrum”, co zapobiegło odpływowi elektoratu w stronę ekstremistycznego nacjonalizmu.

Także i dziś w Polsce bez skonsolidowanego politycznego „centrum”, złożonego z prodemokratycznie zorientowanych polityków i społecznych aktywistów, żadna obrona demokracji nie może się udać. Bo prawidłowość dotyczy także odzyskiwania demokracji z rąk autokratycznych uzurpatorów.

Bez takiej szerokiej koordynacji może się to odzyskanie demokracji nie udać. A z nią udało się: Słowakom (1998), Serbom, Chorwatom (2000), Ukraińcom (2004), Ormianom i Malajom (2018).

Warunek najistotniejszy: „centrum” demokratów musi być dla wyborców atrakcyjne i prowadzić innowacyjną kampanię. A nade wszystko mieć przemyślane przyczyny wcześniejszego kryzysu i zbudowany na nich plan odbudowy państwa, uczciwie przekazany opinii publicznej.

* Bartłomiej Nowotarski - prawnik konstytucjonalista, politolog, prof. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Specjalizuje się we współczesnych dyktaturach, kryzysach demokracji oraz procesach jej rozwoju.