Tymczasowo aresztowanych na wniosek prokuratury Ziobry jest niemal dwa razy więcej niż w 2015 roku [RAPORT]

"Prawo do wolności osobistej w Polsce przegrywa z »dobrem postępowania«, a domniemanie niewinności z błędami poznawczymi i rachunkiem prawdopodobieństwa" - czytamy w najnowszym raporcie Fundacji Court Watch Polska o tymczasowych aresztowaniach w Polsce.

Zespół badawczy w składzie Bartosz Pilitowski, Zofia Branicka, Dominik Zając, Jolanta Kajfasz, Jakub Michalski, Bogna Kociołowicz-Wiśniewska przeanalizował 310 przypadków w 23 sądach z czterech apelacji w latach lat 2016-2018. I porównał z praktyką siedmiu innych krajów członkowskich UE.

Z raportu płyną jednoznaczne wnioski: tymczasowe aresztowanie w Polsce jest stosowane coraz częściej i trwa coraz dłużej. Zamiast ostatecznością, stało się domyślnym środkiem zapobiegawczym zarówno na etapie postępowania przygotowawczego (śledztwa prokuratury) jak i sądowego.

"Pozbawienie wolności stanowi najdrastyczniejszą z dostępnych władzy państwowej formę ingerencji w życie obywatela, a tymczasowe aresztowanie przewyższa swoją dolegliwością wykonanie kary pozbawienia wolności" - przypominają badacze.

Z raportu wynika, że za rosnącą liczbą osadzonych w aresztach stoi praktyka karna prokuratury pod rządami Zbigniewa Ziobry. Bo choć sądy na przestrzeni lat przychylają się do prokuratorskich wniosków z podobną regularnością (90 proc.), lawinowo rośnie liczba samych wniosków.

Niepokojące liczby

Przestępczość w Polsce i liczba osób osadzonych w więzieniach z roku na rok spada, ale liczba tymczasowo aresztowanych wzrasta systematycznie od 2015 roku. Jest dziś niemal dwukrotnie wyższa niż 4 lata temu.

"Od końca 2015 r. do końca 2018 r. przybyło w polskich aresztach śledczych 3198 osadzonych. W tym samym czasie liczba odsiadujących karę pozbawienia wolności po wyroku spadła o 1619 osób. Do końca października 2019 r. liczba przebywających w aresztach jeszcze wzrosła, aż do 8617 osób" - czytamy w raporcie.

Autorzy tłumaczą to rosnącą liczną prokuratorskich wniosków o tymczasowe aresztowanie, do których sądy przychylają się ze stałą regularnością - w ok. 90 proc. Odmowę takiego zabezpieczenia przez sąd prokurator może zażalić. Odsetek zażaleń uwzględnionych również nie zmieniał się na przestrzeni lat - wynosi ok. 25 proc. Rosną liczby bezwzględne.

"W 2015 roku uwzględniono 78 takich zażaleń, a w 2018 roku zmieniono decyzję sądu I instancji na skutek zażalenia prokuratora już 183 razy" - piszą badacze.

Sądy są też zaskakująco zgodne z prokuratorami przy wnioskach o przedłużenie podejrzanym tymczasowego aresztu. Przystają na nie w 95 proc., niezmiennie na przestrzeni lat.

Rzeczpospolita prokuratorska

Tymczasowe aresztowanie w Polsce jest zresztą "tymczasowe" tylko z nazwy.

W postępowaniu przygotowawczym - na etapie prokuratorskiego śledztwa - każdorazowo można je orzec na okres maksymalnie trzech miesięcy. Badania pokazują, że w większości przypadków przy pierwszym wniosku sądy decydują się na tę właśnie maksymalną długość.

Sędziowie najczęściej przychylają się po prostu do próśb prokuratorów, którzy mają w zwyczaju wnioskować o najdłuższy możliwy czas aresztowania. O areszcie na czas krótszy niż postulowany przez prokuraturę sądy rejonowe zadecydowały w 13 proc. przypadków, a sądy okręgowe w zaledwie 4 proc. spraw.

"W rezultacie, chociaż formalnie to sądy odpowiadają za stosowanie tymczasowego aresztowania, faktycznie o liczbie osadzonych decydują wytyczne Prokuratora Generalnego. I ocena śledczych, w jakich przypadkach wnioskować o zastosowanie środków izolacyjnych, a w jakich nie" - komentują badacze Court Watch Polska.

Sędziom, którzy odważą się uchylić postanowienie o tymczasowym aresztowaniu lub nie uwzględnić prokuratorskiego wniosku grożą sankcje.

Było tak w sprawie sędzi Aliny Czubieniak, którą za decyzję o uchyleniu aresztu tymczasowego ukarano dyscyplinarnie. W połowie grudnia 2019 "Rzeczpospolita" pisała o przypadku sędziego Ptasiewicza z Warszawy, który oddalił wniosek prokuratury i tego samego dnia został odwołany z delegacji do Sądu Okręgowego.

Długość postępowań

Tymczasowe aresztowanie w Polsce trwa z reguły aż do momentu wydania prawomocnego wyroku, także na etapie postępowania sądowego. W sprawach, które rozpatrywał sąd okręgowy, było tak aż w 92. proc. przypadków. Tam, gdzie orzekał sąd rejonowy - w 78 proc.

Ile czasu podejrzani spędzają w aresztach? Badacze Court Watch Polska wyliczyli, że jest to średnio 439 dni w sprawach rozpatrywanych przez sąd okręgowy i 223 dni dla spraw, w których właściwy był sąd rejonowy. W skrajnych przypadkach może to być jednak czas znacznie dłuższy.

Jednocześnie podkreślają, że nie mieli dostępu do spraw, które w połowie 2019 były nadal w toku. Średni czas trwania tymczasowego aresztowania może być zatem dłuższy. Z pewnością w ostatnich latach wydłuża się. Z badania wynika, że na koniec 2018 roku osób, które spędziły w areszcie ponad rok, było 487. Dwa lata wcześniej tylko 151.

"Na postawie danych międzynarodowych wiemy, że wyższy poziom jakości wymiaru sprawiedliwości, koreluje z niższymi średnimi czasami tymczasowego aresztowania" - przypominają badacze.

Rzeczywiście - kraje o najlepszych wynikach w rankingach World Justice Project 2019 i Rady Europy (SPACE I 2018) to te same, w których średnio tymczasowe aresztowanie trwa najkrócej i stosowane jest najrzadziej: Norwegia, Austria, Holandia oraz Anglia i Walia.

Polska wypada słabo. W zestawieniu World Justice Project na 24 miejsca zajęła dopiero 16. pozycję pod względem jakości wymiaru sprawiedliwości.

Potrzeba uzasadnienia

Dlaczego ludzie tak często trafiają w Polsce do aresztów? Czemu spędzają w nich tak długi czas? Zdaniem autorów raportu odpowiedź na te pytania nie jest prosta, bo sądy niewystarczająco uzasadniają postanowienia o tymczasowym aresztowaniu.

"Sąd zobligowany jest wyjaśnić stronom oraz społeczeństwu dlaczego podjął taką, a nie inną decyzję" - podkreślają badacze Court Watch Polska.

Bez wyjaśnienia zachodzi ryzyko naruszenia Konstytucji. Art. 31 mówi, że wolność może być ograniczana tylko wtedy, gdy są ku temu ważne i wyraźne powody. Do sporządzenia drobiazgowego uzasadnienia sądy obligują zresztą liczne przepisy kodeksu postępowania karnego.

M.in. zgodnie z art. 249 § 1 sąd powinien wyjaśnić, jakie dowody i dlaczego wskazują na duże prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa przez oskarżonego. A także, dlaczego obawia się, że oskarżony będzie np. ukrywał dowody, nakłaniał innych do ukrywania prawdy (art. 258 § 1 pkt 2). Jednocześnie musi zbadać m.in. czy pozbawienie oskarżonego wolności nie pociągałoby wyjątkowo ciężkich skutków dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny (art. 259 § 1 kpk).

- piszą autorzy raportu.

Niestety, uzasadnienia polskich sądów wydają się zbyt krótkie by legitymizować decyzję o tymczasowym aresztowaniu w oczach podejrzanych. Badacze podliczyli, że zazwyczaj mieszczą się zwykle w kilku linijkach tekstu.

Argumentacja jest także dość powierzchowna. Sądy powołują się na konkretne przesłanki np. obawę matactwa czy ucieczki podejrzanego, ale nie tłumaczą dlaczego taka obawa zachodzi. Choć zgodnie z art. 257 § 1 kpk tymczasowe aresztowanie powinno być stosowane w ostateczności, zdarza się, że sędziowie traktują je jako domyślny środek zapobiegawczy.

Standardy międzynarodowe

Wnioski raportu przeplatane są fragmentami orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który badał praktykę stosowania tymczasowego aresztowania w wielu krajach Rady Europy. ETPCz podkreślał m.in., że

• władze powinny uwzględniać możliwość zastosowania środków zapobiegawczych mniej dotkliwych niż pozbawienie wolności (Ambruszkiewicz przeciwko Polsce, § 32);
• brak uzasadnienia w postanowieniach o tymczasowym aresztowaniu jest jednym z elementów uwzględnianych przez Trybunał przy ocenie zgodności pozbawienia wolności z prawem w rozumieniu Artykułu 5 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (Stašaitis przeciwko Litwie, §§ 66-67);
• „uzasadnione podejrzenie” popełnienia przestępstwa karnego zakłada istnienie faktów lub informacji, które przekonałyby obiektywnego obserwatora, iż dana osoba mogła popełnić przestępstwo (Erdagöz przeciwko Turcji, § 51; Fox, Campbell i Hartley przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, § 32);
• ryzyko ucieczki należy oceniać „w świetle czynników związanych z charakterem, moralnością, domem, pracą, majątkiem, związkami rodzinnymi danej osoby oraz wszelkimi powiązaniami z krajem, w którym wszczęto postępowanie” (Becciev przeciwko Mołdowie, § 58);
• ryzyko zakłócania przez oskarżonego prawidłowego toku postępowania nie może być wskazywane in abstracto, lecz uzasadnione na podstawie faktycznych dowodów (Becciev przeciwko Mołdowie, § 59).

Rekomendacje

Autorzy raportu przedstawiają szereg pomysłów na to, jak naprawić sytuację w Polsce. Fundacja apeluje zwłaszcza o rzetelną analizę wniosków prokuratury i wyczerpujące uzasadnianie postanowień.

"To w ręce sędziów Konstytucja RP powierzyła wyłączne prawo do decydowania, kiedy w praktyce możemy zostać pozbawieni wolności. [...] Rzetelność jest warunkiem, aby środek ten był stosowany w ostateczności, a prawa człowieka były realnie chronione przed nadużyciem władzy" - piszą badacze Court Watch Polska.

Podkreślają także, że rzetelność w ocenie wniosku i uzasadnieniu orzeczenia legitymizuje decyzję sądu w oczach oskarżonego oraz opinii publicznej. "Tym samym buduje zaufanie do tego, że w Polsce prawo do wolności osobistej i zasada domniemania niewinności są szanowane".

Oprócz rzetelności badacze zalecają także, by:

• obecność obrońcy przy pierwszych czynnościach procesowych była zagwarantowana nie tylko formalnie, ale i praktycznie, np. poprzez wprowadzenie etatowej służby obrończej organizowanej przez samorządy prawnicze;
• skrócić maksymalną długość tymczasowego aresztowania, o które może jednorazowo wnioskować prokurator (w szczególności w przypadku pierwszego wniosku);
• zmienić nazwę tymczasowego aresztowania na "odizolowanie zapobiegawcze", by lepiej oddać cel stosowania tego środka i odróżnić go od kary aresztu;
• wprowadzić system dozoru elektronicznego (SDE) jako opcjonalne wzmocnienie dozoru policji i mniej kosztowną dla społeczeństwa i oskarżonego alternatywę dla osadzenia w areszcie śledczym;
• osobom, które zostały oczyszczone z zarzutów, wypłacać z urzędu zryczałtowane odszkodowanie za niesłuszne tymczasowe aresztowanie;
• domyślnie orzekać poręczenie majątkowe;
• postawić na mediacje w zakresie stosowanego środka zapobiegawczego, by uwzględnić potrzeby pokrzywdzonych i wybierać formę zabezpieczenia jak najmniej uciążliwą dla oskarżonego;
• praktycznie zagwarantować sądom czas na zapoznanie się z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania - prokuratorzy powinni wnosić o to na 24 godz. przed przekazaniem zatrzymanego do dyspozycji sądu;
• korzystać z algorytmów oceny ryzyka ucieczki lub utrudniania śledztwa.