Wiadomo, jak ograniczyć śmierć na drogach. Wyższe kary dla pijanych kierowców niewiele zmienią

31 października 2019 roku, pośród narastającego oczekiwania społecznego, aby zająć się problemem śmiertelnych wypadków na drogach, Polskie Stronnictwo Ludowe zaprezentowało rozwiązanie. W dramatycznym, przywodzącym na myśl akcje antyterrorystyczne tonie, partia zaproponowała zaostrzenie kar dla nietrzeźwych kierowców.

Według propozycji ustawy, osoby odpowiedzialne za spowodowanie wypadku pod wpływem środków odurzających, w tym alkoholu, będą zobowiązane pokryć koszty leczenia ofiar, a także akcji ratunkowej. Chodzi więc o to, aby zwiększyć powiązanie sprawcy z konsekwencjami popełnionego czynu oraz dodatkowo napiętnować prowadzenie po spożyciu substancji, po których prowadzić się nie powinno.

Rozwiązanie efektowne czy skuteczne?

Chociaż sondaże poparcia dla zwiększenia kar finansowych oraz zdrowy rozsądek wskazują, że mandaty za wykroczenia i przestępstwa drogowe są w Polsce zbyt niskie (maksymalna kwota wynosi 500 zł, mniej niż kara za brak biletu w pociągach Pendolino) i konieczne jest ich dostosowanie do zarobków, to pomysł wiązania sprawcy wypadku z pełnymi kosztami związanymi z pomocą medyczną wydaje się mało możliwy do wprowadzenia, a co gorsza – może okazać się nieskuteczny w rozwiązaniu problemu, któremu ma zaradzić.

PSL wybrał łatwy cel – nikt przecież nie będzie twierdził, że pijanym sprawcom wypadków należy się pobłażliwość. Tym bardziej jednak należy do tej propozycji podejść z podejrzliwością:

1. Zmiana zakłada, że o zwrot kosztów leczenia wnioskować będzie właściwy oddział Narodowego Funduszu Zdrowia. Trudno zakładać, że administracja funduszu będzie zadowolona z tej zmiany, której rezultatem w wielu przypadkach byłyby przewlekłe prawne powikłania.
2. Zapytać trzeba o limit czasowy tych finansowych konsekwencji. Czy jeśli wypadek powoduje konieczność długotrwałej terapii, koszty przez lata pokrywać będzie sprawca? Inne pytanie – co w przypadku, jeśli konieczność leczenia, które prawdopodobnie jest konsekwencją wypadku, pojawia się po latach? W jaki sposób uwzględnić koszty leczenia psychologicznego, gdy uszczerbku doznaje osoba bliska ofierze wypadku.
3. Proponowana przez PSL osobista odpowiedzialność i ponoszenie kosztów może się ciągnąć latami, nie pozwalając uwolnić się od traumy żadnej ze stron – ani sprawcy, ani ofierze. Retrybucja nabiera w takim przypadku osobistego wymiaru, wykraczającego poza sankcje przewidziane w instytucjonalnym systemie prawnym.

Przede wszystkim jednak PSL nie przywołuje analiz, które wskazywałyby na to, że kierowcy wstrzymają się od wsiadania za kierownicę pod wpływem. Nie ma też przykładów z krajów europejskich, które tego rodzaju odpowiedzialność finansową by stosowały.

Metodą stosowaną przez część państw jest powiązanie wysokości kary za poszczególne przewinienia z wysokością zarobków kierowcy i jest to rozwiązanie sprawiedliwe, ukrócające wrzucanie mandatów w koszty jazdy samochodem przez osoby bardziej majętne.

Szwecja wzorem dla świata

Od lat 90. XX wieku Szwecja wprowadza politykę projektowania infrastruktury w stronę eliminacji śmiertelnych wypadków drogowych, nazwaną Wizja Zero – według niej, jedna ofiara na drodze to już za dużo. Jednym z jej podstawowych założeń jest to, że prowadzący pojazdy popełniają błędy – niekiedy tak godne potępienia, jak jazda po pijanemu – które prowadzą do tragedii.

W związku z tym

Jest to znacząca zmiana optyki patrzenia na bezpieczeństwo ruchu, zakładająca szereg zmian w przestrzeniach miejskich i przenosząca część odpowiedzialności na zarządców dróg. Od 1990 roku liczba śmiertelnych ofiar wypadków na drogach spadła ponadtrzykrotnie, przy ograniczeniu liczby rannych o 1/3. Ze szwedzkich rozwiązań korzystają miasta m.in. w USA, Wlk. Brytanii, Kanadzie czy Holandii.

Jak podaje Europejska Rada Bezpieczeństwa Transportu,

Problem był więc obecny nie tylko w medialnych doniesieniach, ale też służby państwowe podjęły wyraźne próby jego rozwiązania. Jak jednak podaje to samo źródło, w obejmującym powyższe lata okresie,

Być może powinien to być sygnał, że polityka kontroli i restrykcji nie jest najskuteczniejszą metodą radzenia sobie z problemem?

Karać - tak, ale jak?

W rekomendacjach Rady znajdują się rzeczy, które zapewne miałyby mniej popularny wydźwięk, niż propozycja kar dla przestępców powodujących wypadki po pijanemu.

Są to na przykład zmiany limitu alkoholu do 0 promili (rozważany jako regulacja europejska), edukacja i długofalowe działania w przypadku osób przyłapanych na prowadzeniu po pijanemu więcej, niż jeden raz. Proponuje się także wprowadzenie dokładnych wskaźników kontroli trzeźwości przez policję, tak, aby zwiększyć prawdopodobieństwo wykrycia przestępstwa.

Rada podaje też wiele przykładów działań informacyjnych dotyczących możliwych kar za jazdę pod wpływem, a także kampanii społecznych, takich, jak belgijska „BOB”. „Bob” to osoba, która podczas towarzyskich spotkań nie pije alkoholu po to, aby móc odwieźć do domu inne osoby. Chodzi tutaj o zmniejszenie społecznej presji na wspólne picie oraz stworzenie społecznie użytecznej funkcji – znajome osoby umawiają się, kto danego dnia „jest Bobem” i to załatwia sprawę.

Sankcje są oczywiście również przewidziane, ale podkreślana jest ich stopniowalność, jak w przypadku Danii – od kar finansowych powiązanych z dochodami do konfiskaty samochodu w przypadku wielokrotnych przewinień. Oczywiście nie należy rezygnować z kontroli, muszą być one jednak powszechne. Do pomysłów kontroli należy choćby proponowane obligatoryjne wyposażenie aut w alkomaty, uniemożliwiające jazdę w przypadku wykrycia alkoholu w oddechu kierowcy.

Wprowadzenie Wizji Zero jest bardziej radykalne niż najbardziej surowe kary dla indywidualnych osób. Wymaga też wiele wysiłku i koordynacji różnych części administracji, a także zmiany myślenia o używaniu aut w codziennym życiu. Jest też znacznie trudniejsza w realizacji niż nowe sankcje. Można wyobrazić sobie, że w wielu przypadkach spotkałaby się ze sprzeciwem kierowców, których komfort jazdy byłby znacząco zmniejszony.

Wizja Zero oznaczałaby, że zmienić zachowanie muszą nie tylko pijani – których łatwo potępiać – ale też wszyscy inni, nawet ci, którzy jeżdżą „szybko, ale bezpiecznie”.

Pokazało nam Jaworzno, jak budować mamy

Zrozumieć można zamysł PSL-u – chodzi o nastraszenie kierowców takimi karami, aby dodatkowo zastanowili się nad jazdą pod wpływem substancji odurzających, w tym alkoholu. Być może do jakiejś części z nich to przemówi.

Przykład byłego posła Artura Zawiszy wskazuje, że nie liczenie się z konsekwencjami jest w Polsce dość rozpowszechnione.

Poza jazdą po pijanemu kierowcy mają na sumieniu wiele innych lekkomyślnych zachowań, mogących doprowadzać do tragedii. Rozwijając pomysł PSL-u, być może kosztami leczenia powinny być obciążone również te osoby, które spowodowały wypadek rozmawiając przez telefon?

Kiedy mowa o bezpieczeństwie ruchu drogowego oraz zapobieganiu śmierci na drogach, nie może zabraknąć przykładu Jaworzna (woj. śląskie). W tym mieście konsekwentnie i celowo prowadzona polityka doprowadziła do prawie całkowitej eliminacji śmiertelnych wypadków. Domniemywać jednak można, że nadal zdarzają się tam osoby poruszające się pod wpływem alkoholu czy narkotyków, objęte tym samym systemem sankcji, co kierowcy w całym kraju. Mimo to nie powodują one tam fatalnych w skutkach kolizji. Dlaczego? Zapewne dlatego, że

Ograniczenie szkód jest więc wbudowane w sposób poruszania się autem, choćby poprzez zmniejszenie prędkości czy lepszą widoczność na skrzyżowaniach. Działa, bez względu na to, czy kierowca jest pijany, czy nie.

Dr Karol Kurnicki pracuje w University of Warwick (Wlk. Brytania), gdzie zajmuje się badaniem mobilności i infrastruktury na przykładzie parkowania w miastach.