Zgon Polsko-Rosyjskiej Grupy do Spraw Trudnych. Czaputowicz nie znalazł czasu

"Zdecydowaliśmy, że Polacy i Rosjanie będą pisać teksty razem, co wyglądało na rzecz wręcz niemożliwą. No, bo niby jak Polak i Rosjanin mogą wspólnie napisać tekst o polsko-rosyjskiej przeszłości. A jednak, przy dobrej woli obu stron, to się udało. Ale to już przeszłość" - mówi OKO.press prof. Mirosław Filipowicz, historyk z Instytutu Historii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Od 2013 był dyrektorem Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej, a od listopada 2016 współprzewodniczącym Polsko-Rosyjskiej Grupy do Spraw Trudnych.

Opowiada, jak próbował ratować działania tej polsko-rosyjskiej inicjatywy, powołanej w 2002 roku, z pierwszym współprzewodniczącym prof. Adamem Rotfeldem. Zespół naukowców i ekspertów obu krajów miał wyjaśniać najtrudniejsze historyczne zaszłości. I wyjaśniał.

Robert Kowalski, OKO.press: Zrezygnował pan z przewodniczenia Polsko-Rosyjskiej Grupie do Spraw Trudnych. Odeszło z niej także kilka innych osób. Była grupa i jej nie ma?

Prof. Mirosław Filipowicz: Najpierw dwa słowa o początkach. Jesienią 2016 ministerstwo złożyło mi propozycję zrekonstruowania grupy i zagwarantowało autonomię w doborze ludzi i programu działań. Z jednym kryzysowym wyjątkiem - minister Witold Waszczykowski odwołał w ostatniej chwili prof. Katarzynę Pełczyńską-Nałęcz [socjolożka i politolożka, specjalistka w problematyce wschodnioeuropejskiej, wiceminister spraw zagranicznych (2012-2014), ambasador w Moskwie (2014-2016), dyrektor programu Otwarta Europa Fundacji im. Batorego, publicystka i analityczka m.in. w OKO.press]. Poza tym, faktycznie oni nie za dużo mieszali, jeśli chodzi o skład grupy to nie było specjalnych nacisków.

Główny wtedy kłopot polegał na skłonieniu Rosjan do wznowienia prac z ich strony. Potem było już tylko gorzej. Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, który miał być logistyczno-organizacyjnym fundamentem Grupy, balansował na granicy przetrwania, prace nad przekształceniem go w podległy MSZ Państwowy Instytut Badawczy przeciągały się, a w końcu zamarły.

Wiem, że MSZ próbował ocalić nasz dotychczasowy dorobek, jednak ostatecznie 20 grudnia 2018 Instytut Europy Środkowo-Wschodniej został zlikwidowany, a nam powiedziano, że nowy Instytut Europy Środkowej nie będzie zajmować się Rosją.

Jak pan tłumaczy tę decyzję?

Nie potrafię racjonalnie wytłumaczyć, dlaczego polski rząd nie widzi potrzeby dialogu o różnicach pamięci z Rosją i z innymi wschodnimi sąsiadami. Tutaj mamy z jednej strony kurs wynikający ze znowelizowanej ustawy o IPN, w której ostatecznie poprawiono zapisy dotyczące Izraela, Holocaustu, ale nie poprawiono zapisów dotyczących Ukraińców, no i mamy pierwsze przypadki. Grzegorz Kuprianowicz, działacz ukraiński w Polsce i jednocześnie historyk, został przez wojewodę lubelskiego podany do prokuratury za wygłoszenie jakiegoś przemówienia, zresztą bardzo łagodnego i bezpiecznego w moim przekonaniu i był potem ciągany na przesłuchania w oparciu o zapisy tej ustawy. To nie jest więc tak, że państwo polskie nie korzysta z narzędzi, które daje ta nieszczęśliwie znowelizowana ustawa, ale nie potrafię wyjaśnić racjonalnie kierunku tego korzystania. Bo jeśli idziemy na spór z Ukrainą i jednocześnie nie robimy nic, by doprowadzić do przynajmniej normalnej rozmowy z tymi Rosjanami, którzy chcą z nami rozmawiać, to ja nie bardzo widzę sens takiej polityki wschodniej.

Jakie są największe osiągnięcia Polsko-Rosyjskiej Grupy do Spraw Trudnych?

W czasach prof. Rotfelda były one podstawowe, doprowadzono do bardzo sensownego dialogu prominentnej grupy Rosjan z prominentną grupą Polaków, historyków i ekspertów. Do takiego dialogu, bym powiedział pozaoficjalnego, a jednocześnie nie odbywającego się na polu prywatnym. To jest osiągnięcie podstawowe. Drugie osiągnięcie było takie, że wydano „Białe plamy - Czarne plamy. Sprawy trudne w relacjach polsko-rosyjskich (1918-2008)". Książka wyszła w trzech językach, po polsku i po rosyjsku w wariancie naprawdę monumentalnym, pełnotekstowo, a po angielsku został wydany jej skrót, ale to bardzo istotne. Ten dialog był niezwykle starannie obserwowany w różnych miejscach świata, w tym w Azji. Byłem kilkakrotnie zapraszany do Korei, a nawet teraz jestem w stałym kontakcie z historykami japońskimi, bo oni chcą wykorzystać nasze, polskie doświadczenia w przygotowaniu dialogu o historii między Koreą i Japonią. Świat zauważył, że może skorzystać z naszych doświadczeń. To wydaje mi się ważne.

A za pana kadencji, już w czasach "dobrej zmiany"?

To bardziej skomplikowane, bo Rosjanie nie traktowali nas jako Grupy do Spraw Trudnych tylko jako ekspertów skupionych wokół mnie i Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej, a to trochę zmienia płaszczyznę.

Stąd większość prac polsko-rosyjskich odbywała się w ramach tego Instytutu. Przygotowaliśmy wspólnie z akademikiem Czubarianem (to prominentna postać w Moskwie, mająca bezpośredni dostęp i do prezydenta Putina, i do ministra Ławrowa) cykl pomocy naukowych dla nauczycieli historii w Rosji i w Polsce.

W Rosji były pewne kłopoty polityczne. Na nas nikt nie naciskał, sami decydowaliśmy o ostatecznym kształcie wydawnictwa.

Praca nie była łatwa. Rosyjscy autorzy byli wspaniali, uczciwi, odważni, przynajmniej większość z nich, natomiast potem nastąpiła seria negocjacji z kierownictwem rosyjskim. To było trudne, ale też się udało. Doprowadziliśmy nie tylko do wspólnej pracy polskich i rosyjskich historyków, ale także do tego, że polscy historycy mogli pracować z rosyjskimi nauczycielami historii i na odwrót, rosyjscy historycy - z polskimi nauczycielami.

Jednym z uczestników projektu był główny metodyk nauczania historii w Rosji, wyjątkowo uczciwy, sensowny człowiek. I tym sposobem udało się nam wydać dwa tomy, w obu językach, poświęcone dziejom stosunków polsko-rosyjskich od XIV do XIX wieku. Trzeci tom, dotyczący XX wieku, jest od strony autorskiej gotowy, teraz negocjujemy z akademikiem Czubarianem ostatnie sugestie rosyjskie.

Powiem jeszcze o swoim autorskim pomyśle: włączenia Kościołów w proces polsko-rosyjskiej rozmowy. Tworząc Grupę zadbałem, by znaleźli się w niej dwaj księża - prawosławny i rzymskokatolicki. Ks. prof. Henryk Paprocki jest najwybitniejszym teologiem prawosławnym w Polsce i bardzo mądrym człowiekiem, intelektualnie otwartym. Ks. Leszek Kryża, też fantastyczny człowiek, w Konferencji Episkopatu Polski kieruje Zespołem pomocy Kościołowi na Wschodzie. Bardzo dobrze mi się z tymi księżmi pracowało. Oba Kościoły wykazywały duże zainteresowanie dialogiem.

Z trudnymi sprawami jest tak, że albo my się nimi zajmiemy, albo one się zajmą nami.

No tak i to niestety wygląda na chwilowe zwycięstwo tego drugiego wariantu. Ja z natury rzeczy jestem optymistą, nie lubię się poddawać, nie lubię załamywać rąk, tę przestrzeń trzeba będzie z czasem jakoś wypełnić. Kłopot polega jedynie na tym, że bardzo łatwo jest coś zlikwidować, a strasznie trudno jest potem to odbudować, naprawić. To niepotrzebna strata energii i czasu. Zagadką jest natomiast, komu przeszkadzał Instytut Europy Środkowo-Wschodniej. Mam swoje przypuszczenia.

Najlepiej od razu po nazwiskach.

To, czego możemy być pewni, to że decyzja zapadła w kancelarii premiera. Z całą pewnością polski rząd i rządzące PiS bierze za to odpowiedzialność, bo oni to przegłosowali. Kto był inicjatorem tej idei? Nie sądzę bym tu nie trafił, chodzi o prof. Waldemara Parucha, który i wcześniej, o czym wiem, przymierzał się do przejęcia Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej. Teraz oficjalnie powiedziano nam, że to wynik pewnej „reformy” polegającej na skupieniu w kancelarii premiera kilku think-thanków: Instytutu Zachodniego, Ośrodka Studiów Wschodnich i teraz tego nowego Instytutu Europy Środkowej. W moim przekonaniu, ta reforma jest pozorna i zamiast poprawiać dotychczasowy stan spraw, tylko go psuje.