Chciał żyć wiecznie, nie udało się. Umarł Silvio Berlusconi, pierwszy nowoczesny populista Europy

Podobno Angela Merkel powiedziała do niego podczas jednego ze spotkań na szczycie: „Silvio, czy choć raz mógłbyś zabrać głos w sprawie, na której się znasz?„ Nie wiemy, co odpowiedział, ale na pewno miał na to niewygodne pytanie odpowiedź, która przynajmniej jemu bardzo się spodobała. W końcu mówimy o człowieku, którego sposobem na automotywację było poranne patrzenie w lustro przy goleniu i mówienie sobie: „Jesteś wielki”.

Miał żyć wiecznie, a zmarł na zdiagnozowaną kilka miesięcy temu białaczkę. Może problem był w tym, że jego osobisty lekarz Umberto Scapagnini zmarł 10 lat temu w młodzieńczym wieku 71 lat. Tak więc albo Silvio został odcięty od życiodajnych kuracji, albo słabo one działały, skoro szewc odszedł bez butów. W każdym razie pan doktor, który serwował swojemu pacjentowi tajemniczy „eliksir życia„, twierdził, że Berlusconi jest „technicznie nieśmiertelny” i „może się kochać sześć razy w tygodniu" (dlaczego nie siedem?).

czyli orgii organizowanych w swoich licznych rezydencjach, w tym z udziałem nieletniej marokańskiej prostytutki. Do historii przejdzie również fakt, że nie zdyskwalifikowało go to na zawsze z polityki. Geniusz Silvia Berlusconiego polegał bowiem na tym, że wyczuł, na co można sobie pozwolić w starej dobrej Europie po upadku muru berlińskiego – i bez wątpienia należy mu się tytuł prekursora XXI-wiecznego demokratycznego populizmu.

Zanim jednak 26 stycznia 1993 roku telewizyjny magnat ogłosi swój akces do polityki, mamy historię jak z „Sukcesji". Z góry przepraszam, bo nawiązania do zakończonego właśnie serialu pojawią się na pewno w wielu opublikowanych dziś tekstach, ale trudno się powstrzymać. Berlusconi to taki włoski Logan Roy, tylko ze śródziemnomorską radością życia. A i z sukcesją poradził sobie chyba dobrze, zostawiając stery swojego telewizyjnego królestwa w rękach córki z pierwszego małżeństwa, Mariny.

Komuniści u bram, a Berlusconi uczy się sprzedawać

Syn urzędnika bankowego z Mediolanu, urodził się 29 września 1936 roku tamże. Nie mógł więc nie pamiętać Duce i jego żałosnego końca – a jednak był pierwszym, który wyciągnął rękę do (co prawda wtedy już nawróconych na drogę demokracji) postfaszystów i zaprosił ich do swojego rządu.

Karierę zaczynał jako wokalista na statkach wycieczkowych i od tej pory miał czarować przy pomocy swojego aksamitnego głosu kolejne pokolenia pań – gospodyń domowych słuchających w jego wykonaniu neapolitańskich pieśni o miłości, widzek swoich telewizji śniadaniowych i wyborczyń jego partii Forza Italia. Co było dla panów? Niestety bunga-bunga – jak każdy żołnierz nosi buławę w plecaku, tak każdy może sobie pomarzyć o 20 młodych pięknościach jednej nocy i o karierze od zera do miliardera.

Przecież wszystko, czego Silvio się dotknie, zamienia się w złoto: kupił AC Milan, i klub zdobywa osiem razy mistrzostwo Włoch, raz Puchar Włoch, siedem razy Superpuchar Włoch (czego jeszcze nie wymyślą, żeby zarobić na kibicach), pięć razy tryumfuje w Lidze Mistrzów UEFA, dwa razy w Pucharze Interkontynentalnymi, pięć razy w Superpucharze Europy UEFA i raz w Klubowych Mistrzostwach Świata. Tak jak był prekursorem populizmu, tak stał się również jednym z prekursorów nowoczesnego futbolu jako igraszki w rękach multimiliarderów. To z jego dziedzictwa korzystają dziś inwestujący w futbol szejkowie.

Umberto Eco tak jeszcze tłumaczył fenomen jego niesłabnącej popularności: „Tego elektoratu nie interesuje, że Berlusconi założyłby sędziom kaganiec, bo ideę sprawiedliwości łączy on z ingerencją we własne prywatne sprawy.

Berlusconi umiał też umiejętnie utrzymywać swój elektorat w strachu przed komunistami, wszczepionym mu przez kilkadziesiąt lat zimnej wojny, kiedy potężną Włoską Partię Komunistyczną rzeczywiście trzymała z dala od władzy motywacja antykomunistycznych wyborców i cichy pakt państw NATO. I w nadziei na uczynienie Włoch krajem mlekiem i miodem płynącym, dzięki zmniejszeniu podatków i pozbyciu się biurokracji (obiecujący to samo Polakom – bo Polki jakoś mniej zainteresowane – Sławomir Mentzen nie ma jednak ani talentów biznesowych Silvia, ani jego siły przekonywania).

No i przede wszystkim Berlusconi umiał sprzedawać. Był Wielkim Sprzedawcą, Komiwojażerem De Luxe. Najpierw, w latach 60. i 70., jako deweloper osiedli dla klasy średniej w Mediolanie. Potem, w latach 80., jako właściciel trzech ogólnowłoskich sieci telewizyjnych. Nie wiadomo, skąd wziął pieniądze na pierwszą inwestycję w nieruchomości – może i od sycylijskiej mafii, ale żaden sąd nigdy mu tego nie udowodnił. Wiadomo za to, że jego bliskim przyjacielem, świadkiem na drugim ślubie i ojcem chrzestnym jednego z dzieci jest socjalistyczny premier Bettino Craxi. I że tenże Craxi w 1984 roku podpisuje dekret wyjmujący sieci Berlusconiego z zakazu nadawania na terytorium całego kraju przez prywatnych nadawców, a potem parlament legalizuje ten wygodny przede wszystkim dla niego stan.

Stary świat się wali, a Berlusconi recykluje gruzy

Na początku lat 90. to wszystko się sypie – najpierw Związek Radziecki, a potem Włochy. Nie trzeba już trzymać komunistów z dala od władzy za wszelką cenę, przymykając oczy na związki polityki z biznesem czy z mafią, na instytucjonalną korupcję. Upada skompromitowana Chrześcijańska Demokracja i Włoska Partia Socjalistyczna Craxiego, patrona naszego bohatera. On sam może czuć się zagrożony, bo antykorupcyjni sędziowie prędzej czy później zainteresują się również jego przyjaźniami.

I wpada na genialny pomysł: przecież ma władzę wielką jak Logan Roy. Ma rząd dusz, choć już nie polityków zabiegających o jego względy. A czym różni się polityka od innych rodzajów biznesu? Tu również trzeba sprzedać towar – w tym wypadku samego siebie.

Wielki Sprzedawca i jego błyskawicznie powołana do życia partia Forza Italia wygrywa wybory w 1993 roku. Do rządu doprasza szowinistyczną Ligę Północną i postfaszystów – czyli polityków, którzy nie mieli szanse na władze w dawnym układzie sił między innymi dlatego, że dalece przekraczali granice demokratycznej poprawności.

Po pierwsze, spolaryzuje społeczeństwo: albo jesteś za Forza Italia i jego akolitami, albo przeciw (My stoimy tu, a oni tam, gdzie kiedyś stało ZOMO). Po drugie, przesunie okno Overtona dopuszczalności politycznego dyskursu (Mariusz Kamiński będzie udowadniał na konferencji prasowej, że migranci próbujący się przedostać przez granicę to terroryści i zoofile). Po trzecie, umocni postmodernistyczny dyskurs, w którym prawdą jest to i tylko to, co mówią „nasi" politycy... Po czwarte wreszcie, co wynika z wszystkich poprzednich, zrelatywizuje najważniejszy filar demokratycznego porządku – praworządność (nie będziemy drukować wyroków Trybunału Konstytucyjnego i co nam zrobicie).

Zdania w nawiasach nie zaplątały mi się z innego tekstu o rządach Zjednoczonej Prawicy. Berlusconi był pierwszy, ale w następnych dekadach znalazł w Europie wielu naśladowców (choć te zapożyczenia przyszły do nas również przez trumpowskie Stany Zjednoczone).

Czy gdyby mógł, doprowadziłby do erozji demokratycznego porządku w stronę taką, jak na przykład na Węgrzech? Pewnie nie i pewnie nawet by tego nie chciał. Włochy to jednak kraj, który po faszyzmie ma alergię na politykę silnej ręki, a i wbudowane bezpieczniki instytucjonalne. A komuś takiemu jak on bardziej zależało, żeby Włosi ulegali sile jego perswazji niż perswazji jego siły (choć zdecydowanie był zafascynowany Putinem, ale o tym później).

Przystawki rosną w siłę, a Berlusconi przypomina sobie, że kocha Władimira

W każdym razie: mimo niezliczonych procesów i wyroku sądowego za oszustwa podatkowe Berlusconi jeszcze długo mógł, za Eltonem Johnem, śpiewać „I'm still standing" – ciągle jeszcze stoję mocno na nogach. Choć w międzyczasie okrzepły partie, które w 1993 roku wyciągnął z politycznego niebytu, czyli Liga (już bez Północna) Mattea Salviniego i następcy postfaszystowskiego Sojuszu Narodowego, Bracia Włosi obecnej premierki Giorgii Meloni, a jego Forza Italia już dawno nie gra w koalicji pierwszych skrzypiec.

Ale mimo rzeczywiście niezwykłej witalności i coraz młodszych narzeczonych (obecna, deputowana Forza Italia, to rocznik 1990) coraz starszy, coraz bardziej zbotoksowany i coraz bardziej sfrustrowany polityczną drugą ławką Silvio Berlusconi nawet dla Włochów stawał się chyba coraz bardziej groteskowy. A kiedy wydawałoby się, że na forum międzynarodowym już mało co mogłoby mu zaszkodzić, krytyczne wypowiedzi pod adresem Ukrainy przypomniały wszystkim jego wieloletnią zażyłość z Władimirem Władimirowiczem Putinem.

Już po wybuchu pełnoskalowej wojny Berlusconi chwalił się, że Putin to jeden z jego pięciu najbliższych przyjaciół. No cóż, poszukiwany przez Trybunał w Hadze za zbrodnie wojenne rosyjski przywódca raczej na pewno nie pojawi się na jego pogrzebie. Ciekawe zresztą, kto z międzynarodowego politycznego olimpu pożegna trzykrotnego premiera Włoch – i czy on naprawdę myślał, że będzie żyć wiecznie, czy też zaplanował własne pożegnanie tak, że znowu będziemy zbierać szczękę z podłogi.

Na zdjęciu: Silvio Berlusconi macha do swoich zwolenników opuszczając szpital San Raffaele w Mediolanie po leczeniu w związku z wykrytą białaczką, 19 maja 2023 roku.