Zamiast wiatru odnowy wrażenie déjà vu. Co wiemy po wizycie kanclerza Scholza w Warszawie?

Olaf Scholz spotkał się z polskim premierem 12 grudnia 2021 już cztery dni po zaprzysiężeniu. Jeszcze szybsza była ministra spraw zagranicznych Annalena Baerbock, która w Warszawie pojawiła się 10 grudnia w dwa dni po objęciu urzędu i podobnie jak jej przełożony wcześniej odwiedziła tylko stolicę Francji oraz nieformalną stolicę Unii Europejskiej i NATO.

Szybkie wizyty w Polsce to już tradycja niemieckiej dyplomacji. Helmut Kohl w 1989 roku odwiedził nasz kraj niecały miesiąc po zaprzysiężeniu rządu Tadeusza Mazowieckiego. Angela Merkel po objęciu urzędu kanclerza w 2005 roku odbyła tylko dwie wizyty bilateralne – w Paryżu i Londynie – zanim zawitała do Warszawy. W 2018 roku, gdy rozpoczynała swoją czwartą kadencję, a w Polsce rządziło już Prawo i Sprawiedliwość, Warszawa była już druga na liście – zaraz po Paryżu. Znaczenie Warszawy na dyplomatycznej mapie, którą posługują się niemieccy politycy, jest jasne: wizyty inauguracyjne w stolicach zachodniego i wschodniego sąsiada Niemiec to symbol przezwyciężenia podziału Europy po upadku muru berlińskiego.

Jest jednak jeszcze jeden, bardziej pragmatyczny powód. Decydenci w Berlinie mają świadomość, że strona polska jest wrażliwa na symboliczne gesty. Brak szybkiej wizyty mógłby zostać w Warszawie potraktowany jako afront. Do tego to kolejna okazja do symbolicznego aktu posypania głowy popiołem za zbrodnie popełnione przez Niemców w czasie drugiej wojny światowej. Wieńce na Grobie Nieznanego Żołnierza złożyli zarówno Baerbock, jak i Scholz.

Z perspektywy Berlina poświęcenie kilku godzin na ten rytuał nie jest przesadnie drogą inwestycją. Jednocześnie cechą rytuałów jest powtarzalność – każda kolejna ceremonia do złudzenia przypomina poprzednią. Choć premier Morawiecki ogłosił, że wraz ze zmianą rządu w Niemczech otwieramy nowy rozdział w relacjach polsko-niemieckich, to śledząc tą podwójną wizytę, zamiast poczuć wiatr odnowy miało się wrażenie déjà vu.

Kanclerz Scholz w Warszawie, czyli kurtuazja i długo, długo nic

Relacja polsko-niemieckie od lat stoją w miejscu, więc role poszczególnych aktorów są już z góry szczegółowo rozpisane.

Najpierw na scenę weszli szefowie dyplomacji Zbigniew Rau i Annalena Baerbock. Polski minister zaczął od nietaktu, wytykając niemieckiej minister brak doświadczenia, a następnie rozpoczął dwudziestominutowy wykład, zupełnie jakby chciał wcielić w życie rady m.in. ambasadora Przyłębskiego mówiące, że niemieckich polityków trzeba wyposażyć w odpowiednią wiedzę na temat Polski.

Baerbock cierpliwie wysłuchała profesorskiego wykładu, stwierdzając, że czasem lepiej słuchać niż samemu mówić. To formułka, którą niemieccy politycy wykorzystują, aby zasygnalizować chęć wczucia się w polską wrażliwość, ale tym razem można było ją odczytać także jako ironiczną ripostę na zdecydowanie zbyt długą wypowiedź Raua. Następnie przeszła do programu obowiązkowego. Wygrzebała z życiorysu polskie akcenty, podkreśliła odpowiedzialność Niemiec za drugą wojnę światową, wyraziła solidarność z Polską, tam, gdzie to oczywiste (prowokacja białoruskiego dyktatora Łukaszenki), a krytykę wyraziła w sposób łagodny i zawoalowany (dopuszczenie pomocy humanitarnej do potrzebujących na granicy).

Dwa dni później Olaf Scholz i Mateusz Morawiecki odegrali podobne przedstawienie – z tą różnicą tym razem obyło się bez uszczypliwości. Choć podobnie jak dla Baerbock również dla Scholza był to debiut w nowej roli, gładko wszedł w buty Angeli Merkel. Usłyszeliśmy więc wyświechtane formułki o tym, że mimo wielkiego cierpienia, jakie Niemcy zadały Polsce, obydwa kraje łączą teraz przyjacielskie relacje. Premier Morawiecki rzucił kilka pustych słów o chęci współpracy obydwu państw dla dobra Unii Europejskiej, a wspomnianą przez niego 40-rocznicę ogłoszenia stanu wojennego niemiecki kanclerz wykorzystał do pokłonienia się przed walką Polaków o demokrację.

Zabrakło nawet śladowych pomysłów na przezwyciężenie rozbieżności pomiędzy obydwoma rządami. W teorii winą za ten stan rzeczy można by obarczyć polityków po obydwu stronach Odry. W praktyce na obecnym chłodnym status quo dużo bardziej korzysta Berlin niż Warszawa. Z politycznego punktu widzenia Polska pod rządami PiS jest w dużej mierze bezzębna. Nie tylko nie stanowi przeciwwagi wobec Niemiec na forum unijnym, ale nie jest w stanie wywrzeć istotnego nacisku na Berlin na płaszczyźnie dwustronnej.

Dlatego Berlin może pozwolić sobie na to, aby wysłuchać cierpliwie litanii polskich pretensji – i tych realnych jak w sprawie Nord Stream 2, jak i tych sztucznie skonstruowanych na potrzeby polityki wewnętrznej jak kwestia reparacji wojennych – i ją zwyczajnie zignorować.

W czasie wizyty w Warszawie Scholz zbył kwestię Nord Stream 2 m.in. tłumaczeniami, że Niemcy w ciągu najbliższego ćwierćwiecza mają zamiar odejść od paliw kopalnych, co ma samoistnie rozwiązać problem. Pytanie o reparacje skontrował natomiast trącącym populizmem wyjaśnieniem, że Niemcy wpłacają znaczące kwoty do budżetu unijnego, z którego następnie korzystają inne państwa.

Zamiast zaufania bajdurzenia o IV Rzeszy

Ta polityczna indolencja sprawia, że rząd w Warszawie nie jest w stanie przekuć na bliższą współpracę bijącej kolejne rekordy wymiany handlowej między Polską a Niemcami, ani też zadbać o zredukowanie asymetrii w owych relacjach gospodarczych.

Oczywiście, na kwitnących mimo pandemii stosunkach gospodarczych korzystają obydwie strony. Polska jest w pierwszej piątce najważniejszych partnerów handlowych Niemiec (w tym roku wartość wzajemnej wymiany handlowej może przekroczyć nawet 135 miliardów euro) i stanowi ważną część zaplecza niemieckiej machiny gospodarczej.

Ale ambicją rządzących w Polsce powinno być podjęcie wysiłku na rzecz osiągnięcia lepszej pozycji w łańcuchu wartości i strategiczne powiązanie interesów gospodarczych obydwu państw. A do tego potrzeba dobrej atmosfery politycznej i wzajemnego zaufania, a nie bajdurzenia o IV Rzeszy, którymi uraczył nas niedawno Jarosław Kaczyński.

Niemieccy politycy wiedzą, że ciężar historii sprawia, że w relacjach z Polską muszą ważyć słowa. Dlatego wzorem swojej poprzedniczki Scholz przyjął wstrzemięźliwą postawę w sprawie praworządności, wyrażając nadzieję, że Komisja Europejska i rząd w Warszawie znalazły pragmatyczne rozwiązanie sporu.

I właśnie pragmatyczna jest także polityka Berlina wobec Warszawy. Pozwala bowiem niewielkim wysiłkiem zabezpieczyć niemieckie interesy, unikając eskalacji w relacjach z rządem Prawa i Sprawiedliwości. Ten z kolei zamiast poszukiwaniem pragmatycznych – z polskiej perspektywy – rozwiązań jest pochłonięty nieustannym wstawaniem z kolan.